Ne­mes ro­man­çy­sy, şa­hy­ry, tan­kyt­çy­sy, je­ma­gat­şy­na­sy Ger­man Ges­se 1877-nji ýy­lyň 2-nji iýu­lyn­da Germaniýanyň Kalw şäherinde yla­hy eser­le­ri ne­şir ed­ýän, yla­hy­ýet­çiniň maş­ga­lasyn­da dün­ýä in­ýär. Ýa­zy­jy­nyň eje­si Ma­ri­ýa Gun­dert Ges­se dil­çi bo­lup, uzak wagt­lap Hin­dis­tan­da ýa­şa­ýar hem-de dul ga­lan­dan soň­ra Ges­se­niň ka­ka­sy­na dur­mu­şa çyk­ýar. Ýa­zy­jy­nyň ka­ka­sy Io­han­nes Ges­se, öz wag­tyn­da Hin­dis­tan­da mis­sio­ner­lik işi bi­len meş­gul­lan­ýan eken.
1880-nji ýyl­da maş­ga­la Ba­ze­le göç­ýär, Ges­se­niň ka­ka­sy ol ýer­de 1886-njy ýyla çenli mu­gal­lym­çy­lyk edip, ýene-de Kal­we dolanýar. Ges­se ça­ga­lyk­da şa­hyr bol­ma­gy ar­zuw et­se-de, ata-ene­si onuň maş­ga­la des­sur­la­ry­na eýer­me­gi­ni is­läp, yla­hy­ýet­çi bol­ma­ga taý­ýar­la­ýar. Ol ata-enesiniň is­leg­le­ri­ne eýerip, 1890-njy ýyl­da Gýop­pin­gen­dä­ki La­tyn mek­de­bi­ne oku­wa gir­ýär, soň­ky ýyl bol­sa, Maulb­ronn­da­ky pro­tes­tant mek­de­bi­ne geç­ýär. Og­lan­jy­gyň yh­la­sy­na ga­ra­maz­dan, yla­hy­ýet­çi­lik ug­run­dan eden ta­gal­la­la­ry şowsuz bol­ýar.
Ýet­gin­jek bir­nä­çe wagt­lap ka­ka­sy­nyň çap­ha­na­syn­da iş­le­ýär, soň­ra bol­sa, bir­nä­çe ge­zek hü­nä­ri­ni çal­şyp, iň so­ňun­da 1895-nji ýyl­da Týu­bin­gen­de ki­tap sa­ty­jy bo­lup işe dur­ýar. Bu ýer­de oňa oka­ma­ga oňaý­ly müm­kin­çi­lik dö­re­ýär. Ol esa­san hem, Gýo­te­niň dö­re­di­ji­li­gi we ne­mes ro­man­ti­ka­sy bi­len gy­zyk­la­nyp, öz bi­li­mi­ni art­dyr­ýar.
Ol 1899-njy ýyl­da “Ki­çi­jik gur­nak” at­ly ede­bi­ýat jem­gy­ýe­ti­ne oku­wa gir­ýär we özü­niň il­kin­ji ki­taplaryny ne­şir et­dir­ýär. Ol “Ro­man­tik aý­dym­lar” at­ly goş­gu­lar ýy­gyn­dy­sy­ny we “Ýa­ry­gi­je­den soň­ky sa­gat” at­ly gys­ga he­ka­ýa­lar­dan we kys­sa bi­len ýa­zy­lan goş­gu­lar­dan yba­rat ki­ta­by­ny ne­şir et­dir­ýär. Ol şol ýyl Ba­zel­de ki­tap sa­ty­jy­sy bo­lup işe dur­ýar. Ges­se­niň “Ger­man Lau­şe­riň eser­le­ri we şy­gyr­la­ry” atly birinji romany 1901-nji ýyl­da çap edil­ýär, em­ma ede­bi­ýat üs­tün­li­gi ýa­zy­ja di­ňe üç ýyl­dan soň, ha­çan-da onuň “Pe­ter Ka­men­sind” di­ýen ikinji ro­ma­ny çy­kan­dan soň gel­ýär. Soň­ra Ger­man Ges­se işi­ni go­ýup, oba gid­ýär we di­ňe öz eser­le­rin­den gel­ýän gir­de­ji­niň ha­sa­by­na ýa­şa­ýar. Ol 1904-nji ýyl­da Ma­ri­ýa Ber­nu­ýa öý­len­ýär we ola­ryň üç ça­ga­sy bol­ýar. Ýa­zy­jy­nyň “Pe­ter Ka­men­sind” we beý­le­ki eser­le­ri aw­to­bi­og­ra­fik hä­si­ýe­te eýe. Bu ýer­de Ges­se eser­le­ri­niň äh­li­si­ni di­ýen ýa­ly söý­gü­li mow­zu­gy­na – şah­sy­ýe­tiň özü­ni kä­mil­leş­dir­me­giň ýo­lun­da­ky ta­gal­la­la­ry­na ba­gyş­la­ýar. Ol 1906-njy ýyl­da özü­niň mek­dep ýyl­la­ry­na, şeý­le hem, bur­žu­az jem­gy­ýe­tiň dö­re­di­ji­lik adam­la­ry­nyň me­se­le­le­ri­ne ba­gyş­la­nan “Çarh as­tyn­da” di­ýen po­wes­ti­ni ýaz­ýar. Şol ýyl­lar Ges­se dür­li dö­wür­le­ýin ne­şir­ýat­lar­da köp­san­ly oçerk­le­ri, es­se­le­ri ýaz­ýar we 1912-nji ýy­la çen­li “Mart” žur­na­lyn­da re­dak­tor bo­lup iş­le­ýär. 1910-njy ýyl­da onuň “Gert­rud” at­ly ro­ma­ny ne­şir edil­ýär, soň­ky ýyl bol­sa, Ges­se Hin­dis­ta­na sy­ýa­ha­ta ug­ra­ýar we ol ýer­den ge­le­nin­den soň­ra, 1913-nji ýyl­da “Hin­dis­tan­dan” at­ly he­ka­ýa­lar, oçerk­ler we şy­gyr­lar ýy­gyn­dy­sy­ny çy­kar­ýar. 1914-nji ýyl­da bol­sa, onuň “Ros­hal­de” at­ly ese­ri ne­şir edil­ýär.
1912-nji ýyl­da Ger­man Ges­se we onuň maş­ga­la­sy Şweý­sa­ri­ýa ymykly göç­ýär we 1923-nji ýyl­da şweý­sar ra­ýat­ly­gy­ny al­ýar. Onuň 1916-njy ýyl­da og­lu­nyň, ru­hy ke­sel­li aýa­ly­nyň sag­ly­gy­nyň ýa­ra­maz­laş­ma­gy hem-de ka­ka­sy­nyň ara­dan çyk­ma­gy ze­rar­ly öz ru­hy sag­ly­gy­na hem bel­li bir de­re­je­de ze­per ýet­ýär. Ol 1919-njy ýyl­da “De­mi­an” ro­ma­ny­ny ýa­zyp, ony Emil Sink­ler ta­hal­lu­sy bi­len ne­şir et­dir­ýär. “De­mi­an” bahym ýaş­la­ryň ara­syn­da uly meş­hur­ly­ga eýe bol­ýar.
Ges­se 1919-njy ýyl­da maş­ga­la­sy­ny go­ýup, Şweý­sa­ri­ýa­nyň gü­nor­ta­syn­da­ky Mon­ta­no­la gö­çüp bar­ýar. 1923-nji ýyl­da onuň “Sidd­har­tha” at­ly ki­ta­by çyk­ýar. Bu eser­de onuň Hin­dis­ta­na ama­la aşy­ran sa­pa­ry, şeý­le hem ýa­zy­jy­nyň gün­do­gar ýurt­la­ry­nyň däp-des­sur­la­ry­na bo­lan gy­zyk­lan­ma­sy be­ýan edil­ýär. “Çöl mö­je­gi” ro­ma­ny ýa­zy­jy­nyň äh­mi­ýet­li ro­man­la­ry­nyň bi­ri bo­lup, on­da ýa­zy­jy­nyň gah­ry­ma­ny, su­rat­keş Gar­ri Gal­ler dur­mu­şyň düýp ma­ny­sy­ny ag­tar­ýar. Hä­zir­ki za­man ede­bi­ýat­çy­sy Ernst Ro­ze­niň söz­le­ri­ne gö­rä, “Çöl mö­je­gi” – munuň özi ru­hy gym­mat­lyk­la­ryň göz­le­gin­dä­ki ynsanyň öz aňas­ty çuň­luk­la­ry­na niçiksi ara­laşyp başarýanlygy baradaky il­kin­ji ne­mes ro­ma­ny­dyr. Onuň “Nar­siss we Geld­mund” (1930) ese­rin­dä­ki wa­ka­lar bol­sa, or­ta asyr Ger­ma­ni­ýa­syn­da bo­lup geç­ýär.
Ol 1931-nji ýyl­dan baş­lap, 1943-nji ýyl­da ne­şir edi­len “Mon­juk oý­ny” at­ly ese­ri­niň üs­tün­de iş­läp ug­ra­ýar. Ol 1946-njy ýyl­da “Yn­san­per­wer­li­giň nus­ga­wy tag­lym­la­ry­ny has aý­dyň­lyk bi­len ýü­ze çy­kar­ýan joş­gun­ly dö­re­di­ji­li­gi, şeý­le hem aja­ýyp usu­ly­ýe­ti üçin” No­be­liň ede­bi­ýat boýunça baý­ra­gy bi­len sy­lag­lan­ýar. Şwed aka­de­mi­ýa­sy­nyň we­ki­li An­ders Es­ter­ling öz çy­ky­şyn­da şeý­le diý­ýär: “Sy­lag Ges­se iň bir pa­jy­ga­ly dö­wür­de ha­ky­ky yn­san­per­wer­li­gi go­ran­ly­gy, şeý­le hem şa­hy­ra­na üs­tün­li­gi üçin gow­şu­ryl­ýar”. Ges­se da­ba­ra­ly ýyg­na­ga ge­lip bil­me­ýär we onuň adyn­dan şwed mi­nist­ri Gen­ri Wal­la­ton çy­kyş edip, şwed aka­de­mi­ýa­sy­nyň pre­zi­den­ti Zi­gur­da Klur­ma­nyň aý­dan­la­ry­na sal­gy­la­nyp şeý­le diý­ýär: “Ges­se bi­zi öňe, has ýo­ka­ry gö­te­ril­mä­ge ça­gyr­ýar! Özüň­den rüs­tem gel! Adam bo­lup ýa­şa­mak – mu­nuň özi, ýag­şy­lyk bi­len ýa­man­ly­gyň ara­syn­da­ky gö­reş­dir”. Ger­man Ges­se­niň eser­le­ri­niň için­den bol­sa, haý­ryň şer­den üs­tün çykyşy eriş-ar­gaç bo­lup geç­ýär.
Ges­se No­bel baý­ra­gy­ny alan­dan soň­ra hiç hi­li iri ese­riň ba­şy­na bar­ma­ýar. Soň­ky ýyl­lar­da hiç ýe­re git­män di­ňe Şweý­sa­ri­ýa­da ýa­şap, 85 ýa­şy­nyň için­de 1962-nji ýy­lyň 9-njy aw­gus­tyn­da ara­dan çyk­ýar.
Ges­se No­bel baý­ra­gyn­dan baş­ga-da, Gottf­rid Kel­ler adyn­da­ky Sýu­ri­hiň ede­bi­ýat baý­ra­gy, Gýo­te adyn­da­ky Frank­furt baý­ra­gy, Gün­ba­tar Ger­ma­ni­ýa­nyň ne­şir­ýat iş­gär­le­ri­niň we ki­tap söw­da­gär­le­ri­niň as­so­sia­si­ýa­sy­nyň Pa­ra­hat­çy­lyk baý­ra­gy, şeý­le hem Bern uni­wer­si­te­ti­niň hor­mat­ly dok­to­ry de­re­je­si bi­len sy­lag­lan­ýar. Ol 1926-njy ýyl­da ýa­zy­jy­la­ryň Prus aka­de­mi­ýa­sy­na saý­lan­ýar, ýö­ne dört ýyl­dan soň, Ger­ma­ni­ýa­da­ky içer­ki ýag­daý­lar ze­rar­ly aka­de­mi­ýa­nyň dü­zü­min­den çyk­ýar.
Ges­se tä No­bel baý­ra­gy­na eýe bol­ýan­ça di­ňe ger­man dil­li Ýew­ro­pa ýurt­la­ryn­da ta­nal­ýar­dy. Soň­ky ýyl­lar­da bol­sa, onuň ki­tap­la­ry dün­ýä­niň dür­li dil­le­ri­ne ter­ji­me edi­lip, XX asy­ryň iň meş­hur ýa­zy­jy­la­ry­nyň ha­ta­ry­na gir­ýär. Ges­se öz eser­le­rin­de XX asy­ryň baş­la­ryn­da­ky iň uly me­se­le­le­re ün­sü­ni gö­nük­dir­ýär. Onuň dö­re­di­ji­li­gi ro­man­tizm bi­len ek­zis­ten­sia­liz­miň ara­syn­da­ky öz­bo­luş­ly köp­rü­dir. 1960-70-nji ýyl­lar­da Ges­se­niň ab­ra­ýy dün­ýä jem­gy­ýet­çi­li­gin­de has-da ar­typ, onuň dö­re­di­ji­li­gi bi­len ýaş­la­ram çyn­la­kaý gy­zyk­la­nyp baş­la­ýarlar. Esa­san hem, onuň ab­ra­ýy ABŞ-nyň ýaş­la­ry­nyň ara­syn­da gör­ne­tin ös­ýär. Şol bir­wag­tyň özün­de onuň eser­le­ri köp­san­ly ede­bi­ýat­çy­lar we tan­kyt­çy­lar ta­ra­pyn­dan jik­me-jik öw­re­ni­lip, ba­ha be­ril­ýär. Ýö­ne 1980-nji ýyl­lar­dan soň Ges­se­niň dö­re­di­ji­li­gi­ne bo­lan gy­zyk­lan­ma, öň­kü­si­ne ga­ra­nyň­da bel­li bir de­re­je­de pe­se dü­şüp ug­ra­ýar. Ýö­ne mu­ňa ga­ra­maz­dan, Ges­se­niň eser­le­ri ozal­ky­sy ýa­ly XX asy­ryň ede­bi­ýa­tyn­da aý­ra­tyn orun eýe­le­ýär.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА