Te­bi­gat­da her jan­da­ryň özü­ne mah­sus ýa­şa­ýyş aý­ra­tyn­ly­gy bar. My­sal üçin, ala­ka­dyr gem­ri­ji­ler hin ga­zyp, ýe­riň aşa­gyn­da ýa­şa­ýan bol­sa, ýar­ga­nat aýa­gy bi­len ýa­py­şyp, ba­şa­şak uk­laýar. Jan­dar­la­ryň kä­bi­ri aşa ys­sy we gu­rak howada ýa­şa­ýan bol­sa, kä­bi­ri ga­ryň ýa-da bu­zuň üs­tü­ni özüniň dog­duk de­pe­si ha­sap­la­ýar. Şeý­le jan­dar­la­ryň bi­ri hem pol­ýar aýy­sy­dyr.
Eý­sem, pol­ýar aýy­sy -50 de­re­je­de nä­dip ýa­şa­ýar­ka?! Ge­liň, pol­ýar aýy­sy ba­ra­da gy­zyk­ly mag­lu­mat­la­ry öw­re­ne­liň!

Dün­ýä­de aýy­nyň 8 gör­nü­şi duş gel­ýär. Ola­ra Ame­ri­kan ga­ra aýy­sy, Azi­ýa ga­ra aýy­sy, go­ňur aýy, pan­da, ak aýy, tüý­lek ýal­ta aýy, göz­lük­li aýy we Gün aýy­sy di­ýil­ýär. Aýy­la­ryň ara­syn­da iň so­wuk­da ýa­şa­ýa­ny ak aýy bo­lup, oňa baş­ga­ça pol­ýar aýy­sy di­ýil­ýär. Yl­my dil­de «ur­sus ma­ri­ti­mus» (de­ňiz aýy­sy) di­ýil­ýän bu jan­dar ba­lyk­dyr mör-mö­jek­leri iýýär. Alym­lar ak aýy­la­ryň aşa so­wuk­da nä­dip ýa­şa­ýan­dy­gy ba­ra­da gy­zyk­la­nyp, şeý­le ne­ti­jä gel­di­ler. Ak aýy­nyň sü­tü­gi aç-açan bo­lup, ga­ra de­ri gat­la­gy Gün şöh­le­si­ni çalt özü­ne siň­dir­ýär. De­ri­niň aşa­gyn­da­ky ýag gat­la­gy bol­sa, ýy­ly­ly­gy özü­ne çe­kip, be­de­niň gyz­gyn­ly­gy­ny üp­jün ed­ýär. Te­bi­gat we jan­ly-jan­dar­lar bi­len bag­la­ny­şyk­ly gep­le­şik­le­re to­ma­şa eden bol­sa­ňyz, ak aýy buz­luk­la­ryň üs­tün­den yl­ga­ýar, ba­ly­gy tut­mak üçin su­wa bök­ýär, kä­te bol­sa baş­ga ada geç­mek üçin bir­nä­çe ki­lo­met­re çen­li ýü­züp gid­ýär. Gö­räý­mä­ge ak aýy üşäý­jek ýa-da do­ňup ga­laý­jak ýa­ly. Ak aýy­nyň sü­tü­gin­däki su­wy we buz bö­le­jik­le­ri­ni yzy­na itek­le­ýän ýö­ri­te gur­luş üşe­mez­li­gi­niň we doň­maz­ly­gy­nyň öňü­ni al­ýar. Ak aýy­nyň sü­tü­gi iki gat­lak­dan yba­rat bo­lup, aşa­ky gat­la­gy boş, ýo­ka­ry gat­la­gy bol­sa, suw ge­çir­me­ýän dy­kyz bol­ýar. Uzyn sü­ýüm­ler ýy­ly­ly­gy go­wy sak­la­ýar.
Ark­ti­ka­nyň iň uly ýyr­ty­jy­la­ry­nyň bi­ri bo­lan ak aýy­nyň ag­ra­my 300-800 ki­log­ra­ma ýet­ýär. Go­ňur aýy bi­len ýa­kyn ga­ryn­daş­ly­gy bo­lan bu aýy­nyň tüý bi­len ör­tü­len güýç­li pen­je­si bo­lup, bu­zuň üs­tün­de ar­ka­ýyn ýö­re­me­gi­ni üp­jün ed­ýär. Bo­ýy 2,5 met­re çen­li ýet­ýän ak aýy­nyň 42 sa­ny di­şi bar. 15 san­ti­metr uzyn­lyk­da­ky tüý bi­len ör­tü­len bu jan­dar­la­ryň be­de­ni 37 de­re­je gyz­gyn­lyk­da sak­lan­ýar. Ak aýy­lar gy­zyp ug­ran­da su­wa gi­rip, be­de­ni­ni so­wad­ýar­lar. Gu­la­gy ki­çi­jik äpet aýy­lar uzak­da­ky se­si hem eşi­dip bil­ýär­ler.
Ösen ys alyş uky­by­na eýe bo­lan pol­ýar aýy­sy Ark­ti­ka­da we onuň go­la­ýyn­da­ky ýer­ler­de – Gren­lan­di­ýa­da, Ka­na­da­da, Al­ýas­ka­da, Rus­si­ýa­da we Nor­we­gi­ýa­da ýa­şa­ýar. Köp­lenç ýe­ke ýa­şa­ýan ak aýy­lar bel­li-bel­li möw­süm­de kö­pel­ýär­ler. Ki­çi­jik ak aýy­jy­gy iki ýa­rym ýa­şy­na çen­li ene aýy ided­ýär. Ak aýy bir ýy­lyň do­wa­myn­da 38 müň ki­lo­metr ýol ge­çip, buz­luk­lar­dyr gar­ly meý­dan­la­ra sy­ýa­hat edip bil­ýär. Her gün or­ta­ça 12 ki­lo­metr ýol geç­ýän bu jan­dar­lar sa­gat­da 40 ki­lo­metr tiz­lik bi­len yl­gap bil­ýär­ler. Şeý­le hem sa­gat­da 6 ki­lo­metr tiz­lik­ bi­len ýüz­me­gi ba­şar­ýar­lar. Pol­ýar aýy­sy 3 mi­nut­lap su­wuň aşa­gyn­da du­rup, pen­je­le­ri bi­len he­re­ket edip, ba­lyk tu­tup bil­ýär. Ak aýy gyş uku­sy­na git­me­ýär. Te­bi­ga­ty we jan­ly-jan­dar­la­ry go­ra­mak bo­ýun­ça hal­ka­ra bi­le­le­şi­gi­niň (IUCN) mag­lu­mat­la­ry­na gö­rä, ak aýy­la­ryň sa­ny 31 müň­den geç­me­ýär. Ho­wa­nyň üýt­ge­me­gi, ma­ýyl­gan­lyk we buz­luk­la­ryň ere­me­gi äpet jan­dar­la­ryň azal­ma­gy­na se­bäp bol­ýar. Ak aýy ýyr­ty­jy jan­dar ha­sap­lan­ýar. Şol se­bäp­li äpet aýy­nyň ýa­ny­na bar­mak howp­ly ha­sap­lan­ýar.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА