Totularyň täsin dünýäsi

Bi­ri-bi­rin­den owa­dan, dür­li reňk­de öw­şün at­ýan to­tu­lar ara­gat­na­şyk sak­la­mak üçin bir­nä­çe ses­le­ri ulan­ýar­lar. Ada­myň se­si­ne öý­kü­nip bil­ýän we di­ýe­ni­ňi yzyň­dan gaý­ta­la­ýan to­tu­lar dün­ýä­dä­ki iň akyl­ly guş­la­ryň bi­ri ha­sap­lan­ýar. As­lyn­da, to­tu­la­ryň hem­me gör­nü­şi gep­le­me­gi ba­şar­ma­ýar. Af­ri­ka çal to­tu­sy (ža­ko), Ama­zon­ka to­tu­sy, kel­le­si sa­ry ýa­şyl to­ty, ka­ka­du, wol­nis­tyý to­tu­sy, boý­ny hal­ka­ly hin­di to­tu­sy, mo­nah to­tu­sy (ka­li­ta) gep­le­me­gi ba­şar­ýan guş­la­ryň iň meş­hur gör­nüş­ler­idir. Öý­ler­de sak­lan­ýan to­tu­la­ryň kö­pü­si öza­ra gür­rüň­le­ri ýat­da sak­lap, dür­li söz­le­ri aý­dyp bil­ýär. Mag­lu­mat­la­ra gö­rä, to­tu­lar 100 tö­we­re­gi sö­zi ýat tu­tup, müň­ler­çe se­se hem öý­kü­nip bil­ýär­ler.
To­tu­lar is­len­dik se­se öý­kü­nip, şol se­si gaý­ta­lap bil­ýär. Gep­le­ýän guş­lar aýd­ýan sö­zü­niň ma­ny­sy­na dü­şün­me­ýär. Di­ňe ýa­dyn­da ga­lan söz­le­ri yzy­gi­der­li­lik­de gaý­ta­lap bil­ýär. Alym­la­ryň bel­le­me­gi­ne gö­rä, to­tu­lar öw­re­nen söz­le­ri­ni 1 gün­den 1 hep­dä çen­li, hat­da ömür­lik ýat­da sak­la­ma­gy ba­şar­ýar­lar. Bu eý­je­jik guş­lar ki­çi­li­gin­den öý­de sak­la­nan­da eýe­si­niň aýd­ýan söz­le­ri­ni has çalt ýa­dyn­da sak­la­ýar. To­tu­la­ryň ho­ra­zy mä­ki­ýa­ny­na gö­rä, gep­le­me­gi has çalt öw­ren­ýär. Öý­kün­jeň guş­lar söz­le­ri gaý­ta­la­mak bi­len bir ha­tar­da dür­li oýun­la­ry edip, eýe­si­ni şat­lan­dyr­ýar.
Totularyň näçe görnüşi bar?
Köp öý­ler­de be­zeg mak­sa­dy bi­len sak­lan­ýan to­tu­la­ryň Ýer ýü­zün­de 400-e go­laý gör­nü­şi bo­lup, bu guş­lar gep­läp bil­ýän­di­gi bi­len meş­hur­dyr. To­tu­lar üç uly to­pa­ra (ha­ky­ky to­tu­lar, ka­ka­du we Tä­ze Ze­lan­di­ýa to­tu­la­ry) bö­lün­ýär. To­tu­la­ryň esa­sy bö­le­gi Gü­nor­ta Ame­ri­ka­da we Awst­ra­li­ýa­da ýa­şa­ýar.
To­tu­lar uzak ýa­şa­ýan­dy­gy bi­len hem ta­pa­wut­lan­ýar. Bi­ler­men­ler bu guş­la­ryň uzak ýa­şa­ma­gy­nyň sy­ry­ny akyl­ly­dy­gy we ugur­ta­py­jy­ly­gy bi­len dü­şün­dir­ýär­ler. Ýag­ny to­tu­lar dür­li te­bi­gy howp­la­ra gar­şy gö­re­şip, çyl­şy­rym­ly ýag­daý­lar­dan baş alyp çy­kyp bil­ýär­ler. Şeý­le hem iý­ýän zat­la­ry­na üns­li çe­me­leş­ýär­ler. To­tu­la­ryň uly gör­nüş­le­ri ki­çi­le­ri­ne gö­rä has uzak ýa­şa­ýar. To­tu­la­ryň iň ulu­la­ry­nyň ag­ra­my 3-4 ki­log­ra­ma çen­li ýe­tip, iň ki­çi­le­ri­niň ag­ra­my bol­sa 10 gram­dan geç­me­ýär.
Guşlara geplemegi nädip öwretmeli?
Adamlar to­tu­la­ry XV asyr­da el­de­ki­leş­di­rip baş­lap­dyr­lar. Bu guş­la­ryň kä­bir gör­nü­şi öý­de sak­la­ma­ga has amat­ly bo­lup, bir­nä­çe söz­i ýat tut­du­ryp, dür­li oýun­la­ry öw­re­dip hem bol­ýar. Ame­ri­kan to­tu­sy, wol­nis­tyý to­tu­sy, Ama­zon to­tu­sy, ža­ko we ka­ka­du öý şer­tin­de has köp sak­lan­ýar. To­tu­la­ryň bu gör­nüş­le­ri owa­dan­ly­gy, akyl­lyly­gy we heň­le­ri gaý­ta­lap bil­me­gi bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. To­tu­la­ryň çüň­ki eg­ri bo­lan­soň, di­li hem ga­lyň bol­ýar. Şol se­bäp­li öý­kün­jeň guş­la­ryň el­de­ki­leş­di­ri­len gör­nü­şi söz­le­ri az muk­dar­da ýat tu­tup we gaý­ta­lap bil­ýär. To­tu­la­ra sö­zi ýat tut­dur­mak we aýt­dyr­mak aň­sat däl. Gu­şa aýt­dyr­mak is­le­ýän sö­zü­ňi­zi her 2-3 mi­nut­dan 4-5 ge­zek gaý­ta­la­ma­ly. To­tu­lar gör­nü­şi­ne gö­rä, 4-6 hep­de­den 6 aý ýa-da 1 ýy­la çen­li gep­le­me­gi öw­ren­ýär­ler. Guş­la­ra gep­le­me­gi öw­ret­mek üçin, jüý­je­li­gin­de ideg et­me­li bol­ýar. Şeý­le hem gu­şu­ňy­zyň gep­le­me­gi­ni is­le­se­ňiz ýe­ke sak­la­ma­ly we ka­pa­sa­syn­da aý­na goý­ma­ly däl. Şeý­le­lik­de, öý­de sak­la­ýan gu­şu­ňyz si­ze öw­re­ni­şer we aýd­ýan söz­le­ri­ňi­zi has çalt gaý­ta­lap baş­lar. Hat­da kä­bir he­re­ke­ti­ňi­ze hem öý­kü­nip bi­ler.

Aleks: Dünýäniň meşhur totusy
Hä­zir­ki wag­ta çen­li ha­sa­ba al­nan iň akyl­ly to­ty Aleks bo­lup, 50 ji­si­mi, 7 reň­ki, 6 gör­nüş­li şe­ki­li ta­nap, 8-e çen­li sa­nap bil­ýär­di. Af­ri­ka çal to­tu­sy­na (ža­ko) de­giş­li bu guş 31 ýa­şa­dy. Ame­ri­kan psi­ho­lo­gy Aý­rin Pep­per­berg bu gu­şy 1 ýa­şyn­da sa­tyn alyp, dür­li sy­nag­lar­dan ge­çir­ýär. Pep­per­berg «Aleks we men» at­ly ki­ta­byn­da to­tu­lar bi­len bag­ly gy­zyk­ly mag­lu­mat­la­ry ge­ti­rip, ge­çi­ren sy­nag­la­ry­nyň ne­ti­je­le­ri ba­ra­da bel­le­ýär. Aleks 100-den gow­rak sö­zi ýat­dan bi­lip, daş-tö­we­re­gin­dä­ki ji­sim­le­ri dü­şün­di­rip bi­lip­dir. My­sal üçin, bu guş­dan «Şu nä­hi­li reňk?» di­ýip so­ra­lan­da, dog­ry jo­gap be­rip­dir. Hat­da Aleks ba­nan, al­ma ýa­ly mi­we­le­ri ta­nap, ta­pa­wut­lan­dy­rma­gy ba­şa­ryp­dyr.
30 ýyl­lap sy­nag­da bo­lan Aleks so­rag­lar­dan ýa­dan wag­ty yza git­mek is­le­ýän­di­gi­ni aý­dyp, «Sy­nag­la­ra git­mek is­le­ýäň­mi?» di­ýip so­ra­lan­da se­si­ni çy­kar­man, kel­le­si­ni aşak sa­lyp otur­ýar eken. Yl­my sy­nag­la­ryň çä­gin­de Aleks so­rag­la­ryň 80 gö­te­ri­mi­ne dog­ry jo­gap be­rip­dir. Aleks 1976-2007-nji ýyl­lar ara­ly­gyn­da eýe­si­niň gö­zeg­çi­li­gin­de Ang­li­ýa­da we ABŞ-da ýa­şa­dy. Adat­ça ža­ko­lar öý gö­zeg­çi­li­gin­de 45 ýy­la çen­li ýa­şa­ýar­lar.