Adam­zat ta­ry­hyn­da dür­li gör­nüş­li en­jam­lar, se­riş­de­ler­dir es­bap­lar oý­la­nyp ta­pyl­dy. Oý­lap ta­pyş­la­ryň kä­bi­ri has wa­jyp bol­sa, kä­bi­ri o di­ýen gö­ze il­me­ýär. Şeý­le oý­lap ta­pyş­la­ryň bi­ri hem ki­çi­jik­di­gi­ne ga­ra­maz­dan, se­na­gat­da, önüm­çi­lik pu­dak­la­ryn­da we elekt­ro­ni­ka­da uly orun eýe­le­ýän mag­nit ha­sap­lan­ýar. Mag­nit so­wa­dy­jy­nyň ga­py­sy­na be­zeg hök­mün­de ýel­men­ýän dür­li şe­kil­ler­den baş­lap, luk­man­çy­lyk, elekt­rik ener­gi­ýa­sy hem-de teh­no­lo­gik en­jam­lar­da giň­den ula­nyl­ýar. Eý­sem, mag­nit ha­çan oý­la­nyp ta­pyl­dy­ka?

Gys­ga­ça ta­ry­hy
Ýü­ze çy­ka­ry­lan­dan soň müň­ler­çe ýyl­la­ryň do­wa­myn­da kä­mil­leş­di­ri­len ma­te­ri­al­la­ryň bi­ri hem mag­nit­dir. Ta­ry­hy mag­lu­mat­la­ra gö­rä, tak­my­nan, mi­la­dy­dan öň­ki 600-200-nji ýyl­lar­da Ga­dy­my Hy­taý­da we Gre­si­ýa­da mag­nit te­bi­gy ýag­daý­da ýü­ze çy­kýar. Esa­sy açyş­lar grek­le­re de­giş­li bo­lup, bu mi­ne­ra­la mag­nit ady­nyň be­ril­me­gi­niň Fes­sa­li­ýa­da ýa­şa­ýan mag­nit taý­pa­sy bi­len bag­la­ny­şyk­ly­dy­gy çak­la­nyl­ýar. Se­bä­bi bu taý­pa te­bi­gy çe­kiş güý­ji bo­lan mag­nit­li de­mir mag­dan (lo­des­to­ne) ga­zyp al­ýar­lar. Ir­ki ýyl­lar­da hy­taý­ly­lar kom­pos­la­ryn­da lo­des­to­ne ula­nyp­dyr­lar. XVIII asyr­da eme­li mag­nit, XIX asyr­da bol­sa elekt­ro­mag­nit oý­la­nyp ta­pyl­ýar. 1600-nji ýyl­da iň­lis fi­zi­gi we luk­ma­ny Wil­ýam Gil­bert mag­ne­tizm (mag­nit meý­da­ny ar­ka­ly he­re­ket ed­ýän zar­ýad­ly bö­le­jik­ler) dü­şün­je­si­ni gi­riz­ýär. Mag­ne­tiz­me gö­rä, mag­ni­tiň bir ji­si­mi özü­ne çek­me­gi Ýe­riň mag­nit meý­da­ny hem-de mag­nit meý­da­ny bo­lan ele­ment­ler bi­len bag­la­ny­şyk­ly ha­dy­sa ha­sap­lan­ýar. My­sal üçin, mag­nit dem­ri, ni­ke­li özü­ne çek­ýär. Se­bä­bi de­mir­de we ni­kel­de mag­nit meý­da­ny bar. Gil­ber­tiň bu oý­lap ta­py­şy mag­nit dü­şün­je­si­ni öw­ren­mek­de uly ädim bol­ýar. 1730-njy ýyl­da iň­lis aly­my Ser­wing­ton Se­we­ri eme­li mag­nit iş­läp düz­ýär. 1825-nji ýyl­da bol­sa bri­tan fi­zi­gi Wil­ýam Stýor­jen il­kin­ji elekt­ro­mag­ni­ti oý­lap tap­ýar. Bu açyş luk­man­çy­lyk­da, se­na­gat­da we elekt­rik to­gu­ny ön­dür­mek­de uly äh­mi­ýe­te eýe bol­ýar.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА