At­gu­lak – der­man­lyk ösüm­lik

Ber­ka­rar döw­le­tiň tä­ze eý­ýa­my­nyň Gal­ky­ny­şy döw­rün­de hä­zir­ki za­man luk­man­çy­ly­gyn­da der­man­lyk ösüm­lik­ler giň­den peý­da­la­nyl­ýar. Ola­ryň kö­pü­si bir­nä­çe ke­sel­le­ri be­jer­mek­de mö­hüm se­riş­de bo­lup hyz­mat ed­ýär. Yn­san hem is­len­dik jan­ly or­ga­ni­zim ýa­ly ösüm­lik dün­ýä­si bi­len aý­ryl­maz bag­la­ny­şyk­ly­dyr hem-de bio­lo­gi­ki nuk­daý­na­zar­dan oňa has ýa­kyn­dyr.
Bi­ziň gü­neş­li Di­ýa­ry­myz der­man­lyk ösüm­lik­le­re örän baý­dyr. Şeý­le der­man­lyk ösüm­lik­le­riň bi­ri hem ekin ýer­le­rin­de, ýol gy­ra­lar­da, dag-düzlerde ýe­tiş­ýän at­gu­lak­dyr. Türk­men hal­ky­nyň Mil­li Li­de­ri Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­zyň «Türk­me­nis­ta­nyň der­man­lyk ösüm­lik­le­ri» at­ly köp jilt­li, yl­my-en­sik­lo­pe­dik ki­ta­byn­da hem türk­men te­bi­ga­ty­nyň ösüm­lik dün­ýä­sin­de äh­mi­ýet­li or­ny eýe­le­ýän at­gu­lak ba­ra­da gym­mat­ly mag­lu­mat­lar öz be­ýa­ny­ny tap­ýar. At­gu­lak­dan dür­li mel­hem­le­ri taý­ýar­la­ma­gyň we ulan­ma­gyň usul­la­ry ba­ra­da gür­rüň be­ril­ýär. Bu ösümlik ir­ki za­man­lar­dan bä­ri der­man­lyk mak­sat­lar üçin peý­da­la­ny­lyp ge­lin­ýär. Onuň te­ra­pew­ti­ki ula­ny­ly­şy örän giň­dir. Ösüm­lik ba­ra­da­ky il­kin­ji mag­lu­mat­lar Abu Ali ibn Si­na­nyň dün­ýä bel­li «Luk­man­çy­lyk yl­my­nyň ka­nun­la­ry» we Abu Reý­han Bi­ru­ny­nyň «Luk­man­çy­lyk­da far­ma­kog­no­zi­ýa» eser­le­rin­de be­ril­ýär. At­gu­la­gyň ýap­ra­gy ga­ny tog­tat­mak­da, ör­gün­li gi­ji­le­wük (kra­piw­ni­sa) ke­se­li bi­len ke­sel­län­le­ri be­jer­mek­de giň­den peý­da­la­nyl­ýar. Ösüm­li­giň ýap­ra­gy, kö­ki we to­hu­my ba­gyr­da­ky, böw­rek­dä­ki hem pe­şew hal­ta­syn­da­ky dy­kyn al­ma­la­ry aç­ýan­dy­gy ba­ra­da Mu­ham­met Hü­se­ýin özü­niň bel­li «mel­hem­ler ha­zy­na­sy» işin­de be­ýan ed­ýär.
At­gu­la­gyň dür­li gör­nüş­le­ri­niň dün­ýä­de, tak­my­nan, 270, Türk­me­nis­tan­da 10-a go­laý gör­nü­şi ga­bat gel­ýär. Ösüm­lik baş­ga­ça «bil­gu­şa», «ýa­ra­dert» diý­lip hem at­lan­dy­ryl­ýar. Em­ma onuň ýol­sak­çy at­ly­sy hem bar. Onuň özü­ne mah­sus aý­ra­tyn­ly­gy bo­lup da­mar­la­ry maý­da, ýap­ra­gy beý­le­ki at­gu­lak­la­ra ga­ra­nyň­da ýaý­baň we uly bol­ýar. Luk­man­çy­lyk­da at­gu­la­gyň ýap­ra­gy we tä­miz oty der­man­lyk çig mal bo­lup hyz­mat ed­ýär. Ösüm­li­giň äh­li gör­nüş­le­ri ula­nyl­man, onuň di­ňe bir gör­nü­şi, ýag­ny da­ma­ry sa­ry we ýo­gyn bo­la­ny der­man­lyk hök­mün­de ula­nyl­ýar. Ony aş­ga­za­ny agyr­ýan adam­la­ra ezip iç­mek­lik mas­la­hat be­ril­ýär.
Ga­dy­my dö­wür­ler­de sö­weş­den soň ýi­git­ler bu otuň su­wu­na ma­ta­ny ezip, ýa­ra­la­nan ýer­le­ri­ne da­ňar eken­ler. Ýa­ňy çy­kan ter ýap­rak­la­ry­ny bol­sa çeý­näp iýer eken­ler. Ýol­da ýö­räp ýa­dan wag­tyň, en­da­my­ňa agy­ry ara­la­şan­da şol otuň ýap­ra­gyn­dan ýo­lup, ony bir­ne­me ýen­jip, ök­jä­niň aşa­gyn­da goý­sa­ňyz ol ýa­daw­ly­gyň aý­ryl­ma­gy­na go­wy tä­sir ed­ýär. At­gu­la­gyň gu­ra­dy­lan ýap­ra­gyn­dan çaý edi­lip içi­len ma­ha­lyn­da ol si­ziň ga­ny­ňy­zy aras­sa­la­ýar. Şeý­le-de, iç ke­sel­le­ri­ne, ba­gyr hem böw­rek ke­sel­le­ri­ne du­çar bol­mar­sy­ňyz. Türk­men halk luk­man­çy­ly­gyn­da at­gu­la­gyň tä­ze oty do­kuz­don­ly­da we çy­ban­da, şeýle-de üs­gü­le­wü­gi dep edi­ji se­riş­de hök­mün­de giň­den ula­nyl­ýar.
Ýur­du­my­zyň sag­ly­gy go­ra­ýyş ul­ga­my­ny ös­dür­mek­de we dün­ýä ýaý­mak­da giň ge­rim­li iş­le­ri ama­la aşyr­ýan türk­men hal­ky­nyň Milli Lideri Gahryman Arkadagymyzyň, pe­der ýo­lu­ny üs­tün­lik­li do­wam et­dir­ýän Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň ja­ny sag, öm­ri uzak, be­lent ba­şy aman bol­sun! Wa­ta­ny­my­zyň şan-şöh­ra­ty­ny dün­ýä ýaý­mak ug­run­da alyp bar­ýan iş­le­ri mun­dan beý­läk­-de üs­tün­lik­le­re bes­len­sin!

Gur­ban­dur­dy Öwe­zow,
Ba­ba­daý­han et­rap has­sa­ha­na­sy­nyň baş luk­ma­ny.