Ber­ka­rar döw­le­ti­mi­ziň bag­ty­ýar­lyk döw­rün­de şöh­rat­ly pe­der­le­ri­miz­den mi­ras ga­lan asyl­ly däp­ler hor­mat­ly Prezidenti­mi­ziň baş­lan­gy­jy, şah­sy gö­rel­de­si bi­len do­wam ed­ýär we ös­dü­ril­ýär. Şeý­le däp­le­riň bi­ri-de, türk­men at­la­ry­nyň dün­ýä­dä­ki şöh­ra­ty­ny art­dyr­mak, aras­sa gan­ly ahal­te­ke be­dew­le­ri­niň baş sa­ny­ny kö­pelt­mek we mil­li at­çy­lyk spor­tu­ny dün­ýä de­re­je­si­ne çy­kar­mak mak­sa­dy bi­len ama­la aşy­ryl­ýan iş­ler­dir. Ata-ba­ba­la­ry­my­zyň asyl­ly däp­le­ri­niň döw­re­bap ös­dü­ril­me­gi ug­run­da ala­da ed­ýän döw­let Baştuta­ny­myz ahal­te­ke be­dew­le­ri­ne aý­ra­tyn ga­dyr goý­ýar. Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň jöw­her paý­ha­syn­dan sy­zy­lyp çy­kan eser­ler­inde, goş­gy se­tir­le­rin­de ahal­te­ke be­dew­le­ri­niň was­py be­lent­den-be­lent ýaň­lan­ýar. Biz hem bag­ty­ýar za­ma­na­da was­py ýe­ti­ril­ýän be­dew­le­ri­mi­ziň türk­men ede­bi­ýa­tyn­da eýe­le­ýän or­ny ha­kyn­da söh­bet et­me­gi ma­kul bil­dik.
Türk­men ede­bi­ýa­ty­nyň ta­ry­hyn­da be­dew­le­riň çe­per keş­bi nus­ga­lyk de­re­je­si­ne ýe­ti­ri­lip­dir. Onuň şeý­le­di­gi­ne türk­men ede­bi­ýa­tyn­da was­py ýe­ti­ril­ýän Is­gen­der Zül­kar­neý­niň aty Bu­se­fa­lyň, Rüs­tem Za­lyň aty Rah­şyň, Mu­ham­met py­gam­be­ri Mag­ra­ja aşy­ran aty By­ra­gyň, Hez­re­ti Aly­nyň Dül­dü­li­niň, Gö­rog­ly­nyň Gy­ra­ty­nyň, Mag­ru­py­nyň «Ýu­sup-Ah­met» des­sa­nyn­da­ky Ýu­sup be­giň aty Mar­gi­riniň, «Döw­let­ýar» des­sa­nyn­da­ky Döw­let­ýa­ryň aty Ser­ho­şyň, Şa­ben­dä­niň «Gül-Bil­bil» des­sa­nyn­da­ky Bil­bi­liň aty Ýyl­dy­ry­myň, Ze­li­li­niň Ýel at­ly aty­nyň at­la­ry­ny ýat­la­mak ýe­ter­lik­dir.

Gün­do­gar ýurt­la­ryn­da Is­gen­der Zül­kar­neýn ady bi­len ta­nal­ýan meş­hur ta­ry­hy şah­sy­ýet – Alek­sandr Ma­ke­don­ly mi­la­dy­dan öň­ki 356-323-nji ýyl­lar­da ýa­şap ge­çip­dir. Öm­rü­niň köp bö­le­gi­ni at üs­tün­de ge­çi­ren bu şah­sy­ýe­tiň he­mi­şe­lik we­pa­dar hem­ra­sy Bu­se­fal at­ly aty bo­lup­dyr. Ta­ry­hy ede­bi­ýat­lar­da bu atyň ahal-te­ke be­dew­le­rin­den bo­lan­dy­gy ba­ra­da be­ýan edil­ýär. Is­gen­der Zül­kar­neýn Hin­dis­ta­na ýö­riş eden wag­ty Bu­se­fal sö­weş­le­riň bi­rin­de agyr ýa­ra­la­nyp­dyr we we­pat bo­lup­dyr. Is­gen­der Zül­kar­neýn söý­gü­li aty­ny adam ýa­ly de­pin edip, onuň hor­ma­ty­na ýa­dy­gär­lik dik­di­rip, şä­her gur­du­ryp­dyr. Is­gen­der Zül­kar­neý­niň Bu­se­fal at­ly aty ba­ra­da Aly­şir No­wa­ýy­nyň, Ny­za­my Gen­je­wi­niň, Ab­dy­rah­man Ja­my­nyň eser­le­rin­de be­ýan edi­lip­dir.
Rüs­tem Za­lyň Rahş at­ly aty­ny Abul­ka­sym Fer­döw­si «Şa­na­ma» ki­ta­byn­da wasp edip­dir. Rüs­tem Za­lyň he­mi­şe­lik hem­ra­sy bo­lan Rahş eýe­si bi­len bir­nä­çe sö­weş­le­ri baş­dan ge­çi­rip­dir, köp sö­weş­ler­de ýe­ňiş ga­za­nyp­dyr. «Şa­na­ma­nyň» Rüs­tem Za­la ba­gyş­la­nan bö­lüm­le­rin­de Rah­şyň öz eýe­si­niň sö­weş­jeň ýol­da­şy, uçar ga­na­ty bo­lan­dy­gy ba­ra­da aşak­da­ky my­sal­lar­da çe­per su­rat­lan­dy­ryl­ýar:
Aty­na at­la­nyp, uç­dy-da git­di,
Dag-de­re­den ýel dek geç­di-de git­di.
***
Aty de­mir so­wu­dyn­dan bo­şat­dy,
Ga­nym­laň için­den ok ýa­ly öt­di.
«Yşk mül­kü­niň şa­sy» hök­mün­de ta­nal­ýan Mol­la­ne­pe­siň «Se­niň» at­ly şyg­ryn­da Rah­şa ba­gyş­la­nan şeý­le se­tir­ler bar:
At­la­nyp meý­da­na çyk­saň, Rah­şyň es­ba­byn sa­lyp,
Sil­kip al­saň eg­ni­ňe gül­gün, ýü­pek don­lar se­niň.
Fer­döw­si­niň «Şa­na­ma» ese­rin­de wasp edil­ýän gah­ry­man­la­ryň bi­ri hem Si­ýa­wuş­dyr. Si­ýa­wu­şyň söý­gü­li aty­nyň ady Bih­zat bo­lup­dyr.
Halk ara­syn­da Hez­re­ti Aly­nyň Dül­dül at­ly aty bi­len bag­la­ny­şyk­ly bir­nä­çe ro­wa­ýat­lar sak­la­nyp ga­lyp­dyr. Ol ro­wa­ýat­lar­da Dül­dü­liň aýak yzy ga­lan ýe­riň top­ra­gy kör­le­riň gö­zü­ni aç­ýar diý­lip aý­dy­lyp­dyr. Mag­ru­py­nyň «Ýu­sup-Ah­met» des­sa­nyn­da Ýu­sup öz aty Mar­gi­re «Mar­gi­rim Dül­dül pe­der sen» di­ýip ýüz­le­nip­dir. Fer­döw­si­niň «Şa­na­ma­syn­da» Bäh­ram Çu­bi­ne sow­gat be­rlen be­de­wi Dül­dü­le meň­ze­di­lip­dir:
Dül­dül dek bir be­dew hem şa­lyk tä­jin,
Kes­gir gy­lyç, so­wut, şeş­mer top­ba­jyn

Bäh­ram Çu­bi­ne ol peş­geş iber­di,
Ýa­ny­nyň di­na­ry, dir­he­mem bar­dy.
Mol­la­ne­pe­siň «Be­dew­dir» at­ly şyg­ryn­da-da ta­ryh­da at alan be­dew­ler Dül­dü­liň, By­ra­gyň was­py ýe­ti­ri­lip­dir:
Ser­wi deý ger­den­li, be­lent ge­riş­li,
Gül ki­min do­dak­ly, dür­dä­ne diş­li,
Dül­dül deý sy­rat­ly, By­rag ýö­riş­li,
In­se-çyk­sa hoş ref­tar­ly be­dew­dir.
XVIII asyr türk­men ede­bi­ýa­ty­nyň gör­nük­li we­ki­li Ab­dyl­la Şa­ben­de se­ýis­çi­lik bi­len meş­gul bo­lan şa­hyr­dyr. Ga­dy­my Was top­ra­gyn­da ýa­şap ge­çen Şa­ben­dä­niň dö­re­di­ji­li­gin­de be­dew at­la­ra my­na­syp ba­ha ber­lip­dir. Şa­hy­ryň «Arap at» at­ly şyg­ryn­da Dül­dü­liň, By­ra­gyň keş­bi nus­ga­lyk at­lar hök­mün­de gör­ke­zi­lip­dir.
Dal ger­den­li, nä­zik, eb­ri­şem ýal­ly,
By­rag mer­te­be­li, Dül­dül ny­şan­ly,
Sy­pa­ty mes­sa­na, se­ri hy­ýal­ly,
Gal­ky­nyp, dag­la­ra ba­kar arap at.
Türk­men be­de­wi ba­ra­da mag­lu­mat ber­ýän ede­bi ýa­dy­gär­lik­le­riň bi­ri hem «Gö­rog­ly» des­sa­ny­dyr. ÝUNES­KO-nyň Bü­tin­dün­ýä mi­ra­sy­nyň Adam­za­dyň mad­dy däl gym­mat­lyk­la­ry­nyň sa­na­wy­na go­şu­lan bu des­san türk­men hal­ky­nyň dur­mu­şyn­da be­dew at­la­ryň tut­ýan or­nu­ny kes­git­le­mek­de hem gym­mat­ly çeş­me­dir. Des­san­da Gö­rog­ly­nyň Gy­ra­ty­nyň kä­mil de­re­je­de se­ýis­le­nip ter­bi­ýe­le­nen­di­gi, onuň agyr ha­la dü­şen sö­wer dos­tu­ny özü­niň ugur­ta­py­jy­ly­gy, düş­bü­li­gi bi­len ha­las eden­di­gi, ruh­lan­dy­ran­dy­gy tä­sir­li be­ýan edil­ýär. Gy­rat Gö­rog­ly şat­la­nan­da, dos­tu­nyň be­gen­ji­ni paý­la­şyp, çar­pa­ýa gal­ýar. Hal­kyň söý­gü­li ger­çe­gi agyr ýa­ra­la­nan­da bol­sa gus­sa ba­typ, göz­le­rin­den ýaş dök­ýär. Araz ça­ýyn­dan bök­ýär, be­lent-be­lent dag ge­riş­le­rin­den uçup ge­çip, yn­san köň­lü­ni heý­ja­na ge­tir­ýär. Gy­ra­tyň özü­ni yn­san ýa­ly akyl­ly-baş­ly alyp bar­şy, ba­tyr­gaý, ça­la­syn, gaý­duw­syz, mak­sa­da ok­gun­ly he­re­ket­le­ri, we­pa­ly­lyk, mäh­ri­ban­lyk, dos­ta­na­lyk ýa­ly yn­san­pi­sint hä­si­ýet­le­ri – Oguz nes­li­niň se­ýis­çi­lik sun­ga­ty­nyň şi­rin mi­we­le­ri­dir. Çün­ki, Türk­me­nis­ta­nyň çä­gi aty il­kin­ji el­de­ki­leş­di­ri­len me­kan­la­ryň bi­ri­dir. Türk­men at­şy­nas­lyk-se­ýis­çi­lik sun­ga­ty b. e. öň­ki III-II müň­ýyl­lyk­lar­dan göz­baş al­ýan­dyr. Onuň şeý­le­di­gi­ni Mar­guş ýur­dun­dan ta­py­lan ta­pyn­dy­lar su­but ed­ýär. Mar­guş ýur­du­ny has iç­gin öw­re­nen ar­heo­log W. I. Sa­ria­ni­di «Mar­guş» at­ly ki­ta­byn­da türk­men at­la­ry ha­kyn­da aý­ra­tyn du­rup ge­çip­dir.
«Gö­rog­ly» des­sa­ny ha­kyn­da­ky söh­be­ti­mi­ze do­lan­sak, eser­de Gy­ra­tyň was­py şeý­le ýe­ti­ril­ýär:
Atam sa­ňa ar­zym aýt­sam,
Araz çaý­dan geç­di Gy­rat,
Bir hüm­met ýet­di möw­lam­dan,
Ga­nat bag­lap uç­dy Gy­rat.
Des­sa­nyň «Har­man­dä­li» şa­ha­syn­da Gö­rog­ly be­giň Aga­ýu­nu­syň «Aman-esen gel­diň­mi? Nä­me iş bi­ti­rip gel­diň?» di­ýen so­wa­ly­na goş­gy­nyň üs­ti bi­len ber­ýän jo­ga­byn­da Gy­rat ýat­la­nyl­ýar:
Mun­dan bar­dym Ru­mys­ta­na,
Be­lent dag­dan aşyp gel­dim.
Gy­ra­ty sü­rüp mes­ta­na,
Ga­nat bag­lap uçup gel­dim.
Wa­tan go­ra­gy­ny öz ýa­şa­ýyş-dur­muş mak­sa­dy hök­mün­de saý­lan Gö­rog­ly öz we­pa­dar be­de­wi­ne: «Per­zent di­le­me­dim, se­ni di­le­dim» diý­ýär. Aty­ny has mu­kad­des gör­ýän­di­gi üçin oňa «Ma­lym Gy­rat, ja­nym Gy­rat, baş­da­şym, syr­da­şym, ýo­wuz gün­de ýol­da­şym» di­ýip ýüz­le­nip­dir. Ol Gy­ra­tyň ja­ny­ny özü­niň­ki­den ile­ri tu­tup­dyr. Des­sa­nyň «Arap­reý­han» şa­ha­syn­da Gy­ra­ty ýaý­dan at­jak bol­ýan Ara­ba ýüz­le­nip:
Sa­ňa di­ýe­rem, Arap­reý­han,
Aty­my at­ma me­ni öl­dür – di­ýip ýal­ba­rýar.
Des­sa­nyň jem­leý­ji bö­lü­min­de soň­ky de­mi­ne çen­li ga­nym bi­len gar­py­şyp he­läk bo­lan Gy­ra­ty Çan­dy­bi­liň hal­ky Gö­rog­ly­nyň gap­da­lyn­da edil adam ýer­le­ni­şi ýa­ly de­pin ed­ýär. Ýe­ri ge­len­de bel­le­sek, jan be­ren be­de­wiň kel­le­si­ne ke­pen orap jaý­la­mak dä­bi türk­men­ler­de ýa­ňy-ýa­kyn­lar­da hem bo­lup­dyr.
Türk­men be­de­wi­niň yk­ba­ly­nyň adam­za­dyň dur­mu­şy bi­len aý­ryl­maz bag­la­ny­şyk­ly­dy­gy ha­kyn­da­ky wa­ka­lar «Oguz­na­ma», «Gor­kut ata» epos­la­ryn­da we beý­le­ki des­san­lar­da hem öz be­ýa­ny­ny ta­pyp­dyr. Oguz­la­ryň «Gor­kut ata» epo­syn­da türk­men te­bi­ga­ty­nyň dür­li bö­le­jik­le­ri, ha­dy­sa­la­ry kys­sa hem-de şy­gyr bi­len wasp edi­lip­dir. Ol se­tir­ler­de türk­men be­de­wi hem orun alyp­dyr:
Sal­kyn-sal­kyn daň ýel­le­ri öç­dü­gin­de,
Sa­kal­ly boz­laç top­gaý saý­ra­gyn­da,
Be­dew at­lar esen gö­rüp ok­ran­dyk­da
Sa­ka­ly uzyn dat­ly ary wak­la­dyk­da…
Oguz dur­mu­şy­ny açyp gör­kez­ýän «Gor­ku­t ata» epo­syn­da be­dew atyň ýow gü­ni hem, toý gü­ni hem oguz ger­çe­gi­niň ýol­da­şy bo­lan­dy­gy bir­nä­çe my­sal­la­ryň üs­ti bi­len aň­la­dy­lyp­dyr. Epo­syň «Baý­bü­rä­niň og­ly Bam­sy­biý­rek bo­ýu­ny be­ýan eder» at­ly bö­lü­min­dä­ki Bam­sy­biý­rek bi­len aty­nyň ara­syn­da­ky wa­ka­lar­da be­dew atyň goç ýi­gi­diň ýol­da­şy, ýar­dam­çy­sy, syr­da­şy, gö­wün ho­şy bo­lan­dy­gy­na göz ýe­tir­mek bol­ýar. Ýag­ny, öz eýe­si­ni on al­ty ýyl­lap gör­me­dik de­ňiz gu­la­ny Bo­zaý­gyr Bi­ýrek ýe­sir­lik­den bo­şap ýa­ny­na ba­ran ma­ha­ly ony ta­nap, iki aýa­gy­nyň üs­tü­ne ga­lyp kiş­ňe­ýär. Biý­rek bol­sa onuň ba­şy­ny sy­pap: «At diý­me­zem sa­ňa, gar­daş di­ýe­rem, Gar­da­şym­dan ýeg at! Ba­şy­ma iş gel­di, ýol­daş diý­erem, Ýol­da­şym­dan ýeg at!» di­ýip­dir.
«Oguz­na­ma­da» be­dew we­pa­dar­ly­gy ba­ra­da söh­bet aç­ýan ro­wa­ýat ge­ti­ril­ýär. Bir oguz be­gi­niň iki og­ly ça­ga­lyk­da duş­ma­na ýe­sir dü­şüp­dir. Duş­ma­nyň pa­ty­şa­sy ola­ryň öňün­de do­gan­la­ryň öza­ra uruş­ma­ly­dy­gy, bi­ri­niň beý­le­ki­si­ni öl­dür­me­li­di­gi ba­ra­da şert go­ýup­dyr. Öl­dü­re­ni bo­şat­jak­dy­gy, eger uruş­ma­sa­lar iki­si­ni-de öl­dür­jek­di­gi­ni aý­dyp­dyr. Pa­ty­şa di­ri ga­la­ny hem so­ňun­dan öl­dürt­jek eke­ni. Do­gan­la­ryň iki­si hem bi­ri-bi­ri­ne «Me­ni öl­dür-de, sag-aman öýe bar» di­ýip tö­wel­la edip­dir­ler. Hiç haý­sy hem şeý­le ýol bi­len alyn­jak azat­ly­ga ra­zy bol­man­dyr. Er­te­si gü­n do­gan­la­ra her dür­li ýa­rag, sö­weş ge­ýim­le­ri­ni be­rip­dir­ler. Em­ma, Hu­da­ýyň gud­ra­ty bi­len aga­sy bir­den be­dew ata öw­rü­lip­dir. Ini­si be­de­we at­la­nyp, iki­sem sag-aman öz ili­ne do­la­nyp ba­ryp­dyrlar. Türk­me­niň aty bi­len dost­lu­gy, türk­men be­de­wi­niň eýe­si­ne we­pa­ly­ly­gy şon­dan ga­lyp­dyr di­ýen ro­wa­ýat dö­räp­dir. Oguz il­le­ri ol ja­na­wer­le­riň ga­dy­ry­ny bi­lip, ola­ryň şa­ny­na aja­ýyp na­kyl­la­ry ba­gyş­lap­dyr: «At ýi­gi­diň ýol­da­şy», «Irden tur-da ata­ňy gör, ataň­dan soň aty­ňy». Lä­le­ler­dir mon­ju­gat­dy­lar­da, küş­tdep­di­ler­de hem be­de­wiň was­py­ny edip­dir­ler.
Oguz türk­men beg­le­ri te­bi­gat gö­zel­lik­le­rin­den di­ňe lez­zet al­man, eý­sem, ola­ry aýaw­ly sak­la­ma­ga-da çal­şyp­dyr­lar. Uzak ta­ry­hy wag­tyň do­wa­myn­da eder­men ýi­git­ler üçin my­na­syp, ça­la­syn we çy­dam­ly at­la­ry ýe­tiş­di­rip­dir­ler. Kow­sa ýet­ýän, gaç­sa gu­tar­ýan ol be­dew­ler türk­men ýi­git­le­ri­niň uçar ga­na­ty bo­lup­dyr. Ta­ry­hy mag­lu­mat­lar­da hal­ky­my­zyň ça­ga­la­ra ýaş­lyk­dan at mün­me­gi, at üs­tün­de bir­nä­çe til­sim­le­ri ýe­ri­ne ýe­tir­me­gi öw­re­den­di­gi ba­ra­da be­ýan edil­ýär. Rus ýa­zy­jy­sy Tu­gan Mir­za Ba­ra­nows­kiý bu ba­ra­da şeý­le ýaz­gy gal­dy­ryp­dyr: «Aha­lyň äh­li ýet­gin­jek­le­ri ça­ga­ly­gyn­dan baş­lap at üs­tün­de… Ola­ryň äh­li­si at üs­tün­de otu­ryp ýaý at­ma­gy we gy­lyç­laş­ma­gy ba­şar­ýar­lar». An­tik eý­ýamyn­da ýa­şap ge­çen Mark Ýunian Ýus­tin par­fi­ýa­ly­lar ba­ra­da şeý­le ýaz­ýar: «Olar (par­fi­ýa­ly­lar) he­mi­şe: uruş­da-da, myh­man­çy­lyk­da-da at üs­tün­de. Döw­let we hu­su­sy iş­le­ri­ni hem at üs­tün­de çöz­ýär­ler. Olar atyň üs­tün­de sy­ýa­hat ed­ýär­ler, du­şuş­ýar­lar, söw­da ed­ýär­ler, mas­la­hat­laş­ýar­lar…» IX asyr­da ýa­şan arap aw­to­ry Al-Ja­hiz türk­men­ler ba­ra­da şeý­le ha­bar ber­ýär: «Eger sen türk­me­niň dur­mu­şy­ny öw­re­nip, onuň gü­nü­ni sa­na­saň, py­ýa­da ge­zen wag­tyn­dan, onuň at üs­tün­de köp bo­lan­ly­gy­na göz ýe­ti­rer­siň».
Ta­ryh­da aty bi­len bag­ry ba­da­şan türk­men ger­çek­le­ri­niň bi­ri hem Je­la­let­din Meň­bu­run­dyr. Ol ýaş­lyk ýyl­la­ryn­dan baş­lap eje­si Aý­çä­çek­den at mün­me­gi, mü­nül­me­dik at­la­ry jy­law­la­ma­gy, ýaý at­ma­gy, ba­ba­sy Ta­hyr beg­den at üs­tün­dä­ki sö­weş hü­nä­ri­ni öw­re­nip­dir. 1221-nji ýy­lyň 24-nji no­ýab­ryn­dan soň türk­men ger­çe­gi Je­la­let­din Meň­bu­run öm­rü­niň ahy­ry­na çen­li öz se­ýis­län aty­ny mün­män­dir. 24-nji no­ýabr gü­ni bo­lan Nil­ýap je­ňin­de Je­la­let­din Meň­bu­run mon­gol go­şun­la­ryn­dan ýe­ňi­lip­dir. Ölü­miň bä­ri ýa­nyn­dan gaý­dan Je­la­let­di­ni onuň we­pa­dar ýol­da­şy – be­dew aty ölüm­den ha­las edip­dir. Hind der­ýa­sy­nyň iki ýa­na çyr­py­nyp ýa­tan tol­kun­la­ryn­dan ýü­züp ge­çip, eýe­si­ni der­ýa­nyň ke­na­ry­na çy­ka­ryp­dyr. Şol wa­ka­dan soň min­net­dar­lyk hök­mün­de Je­la­let­din aty­na mün­män­dir. Aty­ny gym­mat­ba­ha­ly şaý-sep­ler bi­len be­zäp­dir we ti­mar­lap ge­zip­dir. Ta­ryh hor­ma­ta my­na­syp bo­lan bu atyň ady­ny sak­lap gal­man­dyr. Ýö­ne, onuň adam­zat üçin gör­ke­zen öl­mez-ýit­mez hyz­ma­ty­ny öz sa­hy­pa­la­ry­na ba­ky siň­di­rip­dir.
Zy­ýa­ry­lar nes­lin­den bo­lan Keý Ko­wus (XI asyr) og­ly Gi­lan­şa­nyň kä­mil bo­lup ýe­tiş­me­gi ug­run­da ala­da edip­dir. Og­lu­na öwüt­na­ma hök­mün­de «Ko­wus­na­ma» ese­ri­ni mi­ras go­ýup­dyr. Ese­riň ýig­ri­mi bä­şin­ji ba­byn­da «Be­dew edin­mek ha­kyn­da» ýa­zyp­dyr. Keý Ko­wus og­lu­na ber­ýän mas­la­hat­la­ryn­da «Dün­ýe yn­san bi­len­dir, yn­sa­nam haý­wan bi­len­dir, haý­wan­la­ryň iň gö­ze­li bol­sa at­dyr» di­ýip­dir. «Özüň­den soň ne­sil­le­ri­ňe mi­ras goý­jak zat­la­ryň için­de atyň hem bol­sun» di­ýip pent edip­dir.
XVII asyr­da ýa­şap ge­çen Hy­wa ha­ny hem ta­ryh­çy­sy Abul­ga­zy Ba­ha­dur han ta­ra­pyn­dan dö­re­di­len «Şe­je­re­ýi-te­ra­ki­me» («Türk­men­le­riň ne­sil da­rag­ty») ese­rin­de be­dew at­la­ryň was­py ýe­ti­ril­ýär. Ese­riň «Sa­lyr Ogur­jyk Al­pyň ata­la­ry­nyň, ini­le­ri­niň hem og­lan­la­ry­nyň be­ýa­ny» at­ly bö­lü­min­de şeý­le se­tir­ler bar:
Dön­düm ga­çyp, kang­ly han­dan kyb­la sür­düm,
Kyr, ýol aşyp, gel­gen är öňün­den dön­düm,
Kar­çy­lar­ga, ýer­çi­ler­ge ýol baş­lat­dym,
Gaý­ly, gar­ly iki go­la ýol ýum­şat­dym.
Ar­kyt-ar­kyt kur­lar­ga tur­jem sal­dym,
Art öňüm­ge biz­ge sa­lyp, gö­çüm tart­dym,
Gyr atym­da dag ýo­lun­dan aşyp bar­dym,
Ga­bak­ly­dan Alt­ja ýurt ýurt­lat­dym…
Ede­bi­ýat meý­da­ny­nyň par­lak ýyl­dy­zy Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy Gün­do­ga­ryň uzak ta­ryhy baý me­de­ni­ýe­ti­ni, ah­la­gy­ny, pel­se­pe­si­ni we şa­hy­ra­na dün­ýä­si­ni şy­gyr­lar çe­me­ni­ne öw­rüp, çe­per söz­den mü­di­mi­lik ýal­kym saç­ýan ru­hy dün­ýä­ni mi­ras gal­dy­ran us­sat­la­ryň bi­ri­dir. Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy gah­ry­man­çy­ly­gyň te­bi­gat bi­len gös-gö­ni bag­la­ny­şyk­ly­dy­gy­ny, ýi­git­le­riň ok­gun­ly he­re­ket­le­ri­niň hut te­bi­gat ha­dy­sa­la­ry, haý­wan­la­ra mah­sus ala­mat­lar bi­len öl­çen­ýän­di­gi­ni şa­hy­ra­na se­tir­ler­de çe­per be­ýan edip­dir. Ol meň­zet­me­ler­de be­dew at­lar bi­rin­ji ýer­de du­rup­dyr. Ola­ryň kä­bi­rin­den my­sal­la­ra ýüz­le­ne­liň!
«Aty ge­rek» goş­gu­sy:
At ga­za­nar goç ýi­gi­diň
Ow­wal be­dew aty ge­rek.
Ge­le­ne gar­şy çyk­ma­ga
Ýag­şy mu­hab­be­ti ge­rek.
«Meý­dan ýo­luk­sa» goş­gu­sy:
Be­dew öl­se, meý­dan ga­lar ar­man­ly,
Hak yş­ky­na at sal meý­dan ýo­luk­sa,
Är öle­jek, heň­ňam ga­lar döw­ran­ly,
Wag­ty­ňy hoş ge­çir, döw­ran ýo­luk­sa.
«At ýa­nyn­da bel­li­dir» goş­gu­sy:
Eşek özün eg­sik saý­maz be­dew­den,
Gym­mat et­seň, at ýa­nyn­da bel­li­dir,
Be­dew diý­geç, bol­maz hem­me be­dew deň,
Çyn be­dew­ler meý­da­nyn­da bel­li­dir.
«Ha­bar ber-şeý­le­dir». Mag­tym­gu­ly­nyň Dur­dy şa­hyr bi­len aý­dy­şyk goş­gu­syn­da:
Mag­tym­gu­ly:
O nä­me­dir, adam my­sa­ly syz­ýan?
Dur­dy şa­hyr:
Be­dew at­lar adam my­sa­ly syz­ýan…
Ki­çi Azi­ýa­nyň Ana­do­ly bö­le­gin­de XIX asyr­da ýa­şap ge­çen türk­men şa­hy­ry Da­da­log­ly uzyn aýak­ly, in­çe bil­li, uzyn boý­ly, kel­le­si ki­çi­räk, ha­my at­laz ma­ta­sy ýa­ly be­ze­men türk­men be­de­wi­ni ýö­ri­te ta­ryp­lap­dyr.
Şu ýa­lan dün­ýä­ýe gel­dim, ge­le­li,
Sö­we­rem gyr aty, bir-de gö­ze­li.
De­gin on bä­şi­me, ken­dim bi­le­li,
Sö­we­rem gyr aty, bir-de gö­ze­li.

Atyň hö­ýük sag­ry, gal­kan döş­lü­si,
Ga­lam gu­lak­ly­sy, çe­kiç baş­ly­sy,
Gö­ze­liň dal boý­ly sa­myr saç­ly­sy.
Sö­we­rem gyr aty, bir-de gö­ze­li.
Türk­men nus­ga­wy ede­bi­ýa­ty­nyň gör­nük­li we­kil­le­ri­niň bi­ri An­na­gy­lyç Mä­tä­ji­niň «Be­dew» di­ýen bäş­le­me­sin­de at­la­ryň äh­mi­ýe­ti ýo­ka­ry us­sat­lyk bi­len ýü­ze çy­ka­ryl­ýar. Şa­hyr be­de­we mah­sus bo­lan hä­si­ýet­le­ri oňat bil­ýär. Bar bo­lan mag­lu­mat­la­ra gö­rä, ol bir­nä­çe wagt se­ýis­çi­lik edip­dir. Şo­nuň üçin-de şa­hyr ta­ryp ed­ýän jan­da­ry­ny ha­ky­kat­da bol­şy ýa­ly, göw­ne­jaý, dog­ry ýü­ze çy­kar­ma­gy ba­şa­ryp­dyr. Ge­rek ýe­rin­de jan­ly de­ňeş­dir­me­le­ri, meň­zet­me­le­ri ula­nyp­dyr. Bu eser­de be­de­wiň syç­rap tur­şy tow­şan bi­len de­ňeş­di­ril­ýär, ter­tip­li dur­şy eda­ly gy­za meň­ze­dil­ýär. Mä­tä­ji be­de­wiň ak­ly­nyň yn­sa­na meň­zeş­di­gi­ni aý­dyp, be­hiş­di be­dew­le­ri­mi­ziň was­py­ny ar­şa çy­kar­ýar.
Ýüz­le­nen­de ýy­gy­ryp hem ýa­ky­ny, hem da­şy sen,
Kä ýö­rir sen ýer bi­len, kä ho­wa­nyň gu­şy sen,
Ara bar­gan alp­lar­nyň ýow gü­ni ýol­da­şy sen.
Kyl­sa Mä­tä­ji gü­man be­hiş­di haý­wan ba­şy sen,
Bol­sa şo­lar jen­ne­ti, sen hem iman­ly be­dew.
Türk­men be­de­wi en­çe­me müň­ýyl­lyk­lar­dan bä­ri adam­za­dy haý­ra­na go­ýup gel­ýär. Bi­ziň la­çyn bi­len ýa­ry­şan­da oz­ma­gy ba­şar­ýan ga­nat­ly be­dew­le­ri­mi­ziň öw­gü­si­ni ser­ker­de şa­hyr Se­ýit­na­zar Seý­di «Be­dew» at­ly goş­gu­syn­da ýe­ti­rip­dir. Seý­di şyg­ryn­da be­dew üçin ýüz müň dü­ýe, go­ýun ber­se­ňem onuň ba­ha­sy­nyň ar­zan­dy­gy, has­sa bo­lan yn­sa­na be­dew üs­tü­niň der­man­dy­gy ba­ra­da be­ýan edip­dir. Sö­zü­miz gu­rak bol­maz ýa­ly, il için­de meş­hur bo­lan bu goş­gy­nyň bir ben­di­ne gu­lak go­ýa­lyň!
Mü­nen­de şaý bol­sa tü­kel es­ba­by,
Tag­ty-Sü­leý­man­dyr üs­ti be­de­wiň.
Jul eý­le­seň at­laz ile zer­ba­by,
Şon­da bi­ar­man­dyr üs­ti be­de­wiň.
Türk­men nus­ga­wy ede­bi­ýa­ty­nyň par­lak ýyl­dyz­la­ry bo­lan Nur­mu­ham­met An­da­ly­byň, Ke­mi­nä­niň, Ga­ýy­by­nyň, Ze­li­li­niň… eser­le­rin­de be­de­wiň was­py­ny ýe­tir­me­giň ke­mi go­ýul­man­dyr. Be­ýan edi­len mag­lu­mat­lar, eser­ler­den ge­ti­ri­len par­ça­lar türk­men hal­ky­nyň dur­mu­şyn­da, türk­men nus­ga­wy ede­bi­ýa­tyn­da türk­men be­dew­le­ri­niň my­na­syp or­nu­nyň bo­lan­dy­gy­ny aň­ry­ýa­ny bi­len su­but ed­ýär.
Ta­ry­hyň müň­ýyl­lyk­la­ra uza­ýan sa­hy­pa­la­ryn­da sar­pa­sy be­lent­de tu­tu­lan be­dew­le­ri­miz Ber­ka­rar döw­le­ti­mi­ziň bag­ty­ýar­lyk döw­rün­de hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň ala­da­sy, şah­sy gö­rel­de­si bi­len şan-şöh­ra­tyň eýe­si bol­dy. Hor­matly Preziden­ti­miz türk­men be­de­wi­ne bo­lan çäk­siz söý­gü­si­niň ke­ra­ma­ty­ny ola­ra ba­gyş­lap ýa­zan bir­nä­çe eser­le­rin­de has anyk be­ýan edip­dir. Ahal­te­ke be­dew­le­ri­miz ba­ra­da al­nyp ba­ryl­ýan döw­let sy­ýa­sa­ty­ny, türk­men hal­ky­nyň şu gün­ki dur­mu­şyn­da be­dew­le­riň tut­ýan or­nu­ny öw­ren­mek­de hormat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň eser­ler ýy­gyn­dy­sy gym­mat­ly çeş­me­dir. Sö­zü­mi­zi hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň şu söz­le­ri bi­len jem­le­ýä­ris: «Bi­ziň mil­li buý­san­jy­myz, Türk­me­nis­ta­nyň Döw­let tug­ra­sy­nyň be­ze­gi bo­lan ahal­te­ke be­de­wi Ga­raş­syz, hemişelik Bi­ta­rap Wa­ta­ny­my­zyň ha­ky­ky nyşanydyr we onuň pa­ra­hat­çy­ly­ga we dün­ýä­niň äh­li halk­la­ry bi­len dost­lu­ga ym­ty­ly­şy­nyň şa­ýa­dy­dyr».

Lä­le AL­LA­BER­DI­ÝE­WA,
H. Der­ýa­ýew adyn­da­ky Mu­gal­lym­çy­lyk
mek­de­bi­niň ta­ryh mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА