Hoşboý ysly, jana şypaly

Çaý suw­dan soň dün­ýä­de iň köp içilýän içim­lik bo­lup, ko­fe üçün­ji orun­da gel­ýär.
Ça­ýyň ata Wa­ta­ny Hy­taý bo­lup, 5 müň ýyl­dan gow­rak wagt bä­ri bu ýurt­da meş­hur içim­lik ha­sap­lan­ýar.
Ming ne­be­re­si döw­rün­de (Hy­taý) ker­piç ýa­ly gy­sy­lan çaý ýap­rak­la­ry pu­luň or­nu­na hem ula­ny­lyp­dyr.
1300-nji ýyl­lar­da çaý ýa­pon me­de­ni­ýe­ti­niň aý­ryl­maz bö­le­gi­ne öw­rül­ýär.
XVII asy­ryň or­ta­la­ryn­da Ang­li­ýa il­kin­ji ge­zek çaý ge­ti­ril­ýär. Şol dö­wür­ler ba­ha­sy örän gym­mat bo­lan bu ha­ry­dy di­ňe baý­lar alyp­dyr. Ang­li­ýa­da çaý sat­ýan söw­da­gär­ler dü­ka­ny­nyň go­la­ýyn­da ki­çi­jik çaý­ha­na­lar açyp baş­lap­dyr­lar.
Ang­li­ýa­da il­ki­baş­da çaý adaty kä­sede içilipdir. XIX asy­ryň ba­şyn­da hy­taý­ly tä­jir­le­riň söw­da ýo­ly ar­ka­ly ge­tir­me­gi bi­len çaý içil­ýän tu­ta­waç­ly kä­se­ler – çaşkalar ýör­gün­li bo­lup baş­la­ýar.
Döw­rü­niň iň gym­mat ha­ryt­la­ry­nyň bi­ri bo­lan çaý da­şa­mak üçin 1869-njy ýyl­da «Kat­ti Sark» at­ly gä­mi işe gi­ri­zil­ýär. Ýük gö­te­ri­ji­li­gi 10 müň hal­ta bo­lan bu gä­mi 200 mil­li­on kä­se çaý ýa­sap bo­lar ýa­ly muk­dar­da­ky atym ça­ýy­ny Hy­taý­dan Ang­li­ýa da­şa­ýar.
Azi­ýa­ly­lar we Ýa­kyn gün­do­gar­ly­lar 11 müň ýyl ozal ke­ra­mi­ki gap­lar­da çaý içip­dir­ler.
Ame­ri­ka­ly­lar 1904-nji ýyl­da Mis­su­ri şta­ty­nyň Sent-Lu­is şä­he­rin­de ge­çi­ri­len Bü­tin­dün­ýä sergisinde il­kin­ji buz­ly ça­ýy da­dyp gör­ýär­ler. Hä­zir­ki wagt­da ame­ri­ka­ly­lar her ýyl, tak­my­nan, 50 mil­liard bul­gur buz­ly çaý iç­ýär­ler. Bu ABŞ-da içil­ýän ça­ýyň 80%-den gow­ra­gy­ny eme­le ge­tir­ýär. Buz­ly çaý hä­zir­ki wagt­da dün­ýä­niň köp ýur­dun­da «Lip­ton» we «Nes­tea» at­ly mar­ka­lar bi­len meş­hur­dyr.
Ça­ýyň Hy­taý­da ös­dü­ri­lip ýe­tiş­di­ril­ýän seý­rek duş gel­ýän gör­nü­şi bo­lan te­gua­nin dün­ýä­dä­ki iň gym­mat çaý ha­sap­lan­ýar. Lez­zet­li ta­ga­my bo­lan bu ça­ýyň ýap­ra­gy­ny 7 ge­zek dem­läp bol­ýar.
Dün­ýä­de ça­ýyň 1500-den gow­rak gör­nü­şi bar. Çaý Azi­ýa­nyň kä­bir ýer­le­rin­de ýa­ba­ny ös­ýär, ýö­ne 25-den gow­rak ýurt­da bu ösüm­lik ýö­ri­te ekil­ýär.
XVII asy­ryň or­ta­la­ry­na çen­li hy­taý çaý­la­ry­nyň hem­me­si gök çaý­dy. Söw­da­nyň art­ma­gy bi­len hy­taý­ly eke­ran­çy­lar ýö­ri­te tur­şat­ma usu­ly ar­ka­ly hoş­boý ys­ly ga­ra çaý ön­dür­mä­ge baş­la­ýar­lar.
Hal­ta­jyk­ly çaý­lar ABŞ-da iş­le­nip taý­ýar­lan­ýar. 1908-nji ýyl­da Nýu-Ýork­da ýü­pek hal­ta­jyk­lar­da mö­hür­le­nen önü­miň nus­ga­la­ry şä­he­riň res­to­ran­la­ry­na ibe­ril­ýär. Şeý­le­lik­de, res­to­ran­lar­da wag­ty tyg­şyt­la­mak üçin çaý dem­le­me­giň tä­ze usu­ly – ýüp­li çaý­lar meş­hur bo­lup baş­la­ýar.
Ça­ýyň, esa­san, gök, ga­ra we ak ýa­ly gör­nüş­le­ri bar. Ak çaý süý­jüm­tik ta­ga­my bi­len ta­pa­wut­la­nyp, çaý ösümliginiň öse­rin­dä­ki gül­ler­den alyn­ýar.
Çaý dün­ýä dil­le­ri­niň ag­la­ba bö­le­gin­de 2 söz bi­len: «çaý» we «te» (tee, tea) gör­nü­şin­de aň­la­dyl­ýar.
Iň köp çaý iç­ilýän ýurt­la­ryň sa­na­wyn­da Tür­ki­ýe bi­rin­ji or­ny eýe­le­ýär. Ikin­ji Ir­lan­di­ýa, üçün­ji Ang­li­ýa gel­ýär.