Bobs­leý – sportuň gyş­ky gör­nü­şi

Hä­zir­ki wagt­da dün­ýä­de sportuň ýüz­ler­çe gör­nü­şi bo­lup, ola­ryň her­si­niň jan­kö­ýe­ri bar. Sport bi­len meş­gul­lan­mak, sport ýa­ryş­la­ry­na to­ma­şa et­mek adam­la­ryň ir­ki dö­wür­ler­den bäri esasy pi­şe­le­ri­niň bi­ri­dir. Spor­tuň kä­bir gör­nü­şi­ni is­len­dik ýer­de ge­çi­rip bol­ýar. Sportuň käbir gör­nü­şi bol­sa ho­wa­nyň ýag­da­ýy­na bag­lylykda guralýar. Şeý­le sport gör­nüş­le­ri­niň bi­ri bolan bobs­leý sportuň gyş­ky gör­nüş­le­ri­niň to­pa­ry­na gir­ýär.
Il­ki­baş­da uly me­tal ça­nak­da buz bi­len ör­tü­len aý­law­ly ýo­da­dan aşak süýş­mek ar­ka­ly ge­çi­ri­len sportuň bu gör­nü­şi 1890-njy ýyl­lar­da Şweý­sa­ri­ýa­da dö­re­ýär. 1924-nji ýyl­da gyş­ky Olim­pi­ýa oýun­la­ry esas­lan­dy­ry­la­nyn­dan bä­ri, mak­sat­na­ma­da bar bo­lan bobs­leý ýa­ryş­la­ry ýe­ke­le­ýin, jü­büt­le­ýin, 4 tür­gen­li we ga­ry­şyk jü­büt­le­ýin gör­nüş­de ge­çi­ril­ýär. Ki­çi­jik ti­gir­çek­li go­za­gyň için­de uzyn otur­gyç bo­lup, do­lan­dy­ry­jy we el bi­len tog­ta­dy­jy bi­len en­jam­laş­dy­ry­lan. Tür­gen­ler go­za­gy itek­läp, bat alan­dan soň, çalt­lyk bi­len onuň içi­ne mün­ýär­ler. Ýo­kar­dan aşak­ly­gy­na gaýd­ýan, çyl­şy­rym­ly öw­rüm­le­ri bo­lan ýo­da­da ge­çi­ril­ýän bobs­leý ýa­ry­şy­nyň do­wa­myn­da adat­ça 1 müň 500 metr ýol ge­çil­ýär. Dört adam­lyk gyş­ky sport ula­gy­nyň sa­gat­da­ky tiz­li­gi 160 ki­lo­met­re çen­li ba­ryp ýet­ýär.

Bobs­le­ýiň ta­ry­hy
Mon­re­al­ly­lar (Ka­na­da) 1870-nji ýyl­lar­da kel­le­si­ne ýüň­den örü­len top­by ge­ýip, to­bog­gan­da (öňi eg­re­lip du­ran ty­pan­çak tag­ta) tag­ta­syn­da buz­da ty­pyp­dyr­lar. Bu il­kin­ji bobs­leý di­ýlip aý­dyl­ýan hem bol­sa, bobs­le­ýi dö­re­den şweý­sa­ri­ýa­ly­lar­dyr. 1897-nji ýyl­da Şweý­sa­ri­ýa­nyň Sankt-Mo­ris şä­he­rin­de il­kin­ji bobs­leý klu­by dö­re­dil­ýär. 1914-nji ýyl­da Ýew­ro­pa­nyň bir­nä­çe ýur­dun­da 100-den gow­rak dag şy­pa­ha­na ly­ža we bobs­leý okuw­la­ry açyl­ýar. Bobs­leý 1924-nji ýyl­da ge­çi­ri­len il­kin­ji gyş­ky Olim­pi­ýa oýun­la­ryn­a sportuň öz­bo­luş­ly gör­nü­şi hök­mün­de gi­ri­zil­ýär. Şol ýyl şweý­sa­ri­ýa­ly­la­ryň ýo­ka­ry ne­ti­je gör­ke­zen­di­gi­ne ga­ra­maz­dan, 1950-nji ýyl­lar­da ka­na­da­ly bobs­leý­çi­ler hal­ka­ra de­re­je­sin­de bäs­le­şip baş­la­ýar­lar. Bobs­leýiň hal­ka­ra derejesi 80-nji ýyl­la­ryň or­ta­la­ryn­da has-da ýo­kar­la­nyp, 1988-nji ýyl­da ge­çi­ri­len gyş­ky Olim­pi­ýa oýun­la­ryn­da 11 mil­li­on dol­lar­lyk ýö­ri­te bobs­leý ýo­ly gu­rul­ýar. 1990-njy ýyl­da Ger­ma­ni­ýa­nyň Win­ter­berg şä­he­rin­de bobs­leý bo­ýun­ça ge­çi­ri­len hal­ka­ra Olim­pi­ýa ýa­ry­şy­na il­kin­ji ge­zek ze­nan­lar gat­naş­dy­ryl­ýar. Ýa­ry­şa Ýew­ro­pa­dan we De­mir­ga­zyk Ame­ri­ka­dan bir­nä­çe ze­nan tür­gen ge­lip, Hal­ka­ra Olim­pi­ýa ko­mi­te­ti gyş­ky Olim­pi­ýa oýun­la­ry­nyň mak­sat­na­ma­sy­na res­mi däl ýag­daý­da ze­nan­la­ryň gat­naş­ma­gy­na rug­sat ber­ýär.
Bobs­leý­de esa­sy öw­rü­li­şik 2014-nji ýyl­da bo­lup geç­ýär. Şol ýyl Hal­ka­ra bobs­leý we ske­le­ton fe­de­ra­si­ýa­sy (IBSF) bobs­leý­de ze­nan­la­ryň (dört adam­lyk) er­kek­ler bi­len deň de­re­je­de gat­naş­ma­gy­na rug­sat ber­ýär. Hal­ka­ra bobs­leý we ske­le­ton fe­de­ra­si­ýa­sy 1923-nji ýy­lyň 23-nji no­ýab­ryn­da esas­lan­dy­ry­lyp, onuň mer­ke­zi eda­ra­sy Şweý­sa­ri­ýa­nyň Lo­zan­na şä­he­rin­de ýer­leş­ýär.
Bobs­leý il­ki­baş­da sportuň 2 we 4 tür­ge­niň ara­syn­da ge­çi­ril­ýän gör­nü­şi diý­lip tas­syk­la­nan hem bol­sa, 2016-njy ýyl­da «mo­no­bob» gör­nü­şi go­şul­ýar. «Mo­no­bob­da» her to­par­dan 1 tür­gen gat­na­şyp, go­za­gy ýe­ke özi itek­le­ýär, sür­ýär we do­lan­dyr­ýar. Bobs­le­ýiň «mo­no­bob» gör­nü­şin­de tür­gen­ler sa­gat­da 120 ki­lo­metr ýol geç­ýär­ler. Bobs­leý­de il­kin­ji 50 metr tür­gen­ler üçin ýa­ry­şyň mö­hüm bö­le­gi bo­lup, şol ara­lyk­da­ky tiz­lik tür­ge­niň çem­pi­on bo­lup-bol­ma­ja­gy­ny kes­git­läp bil­ýär. Bobs­leý ýa­ryş­la­ryn­da, esa­san hem, ger­ma­ni­ýa­ly, şweý­sa­ri­ýa­ly, ame­ri­ka­ly, ka­na­da­ly tür­gen­ler öň­dä­ki orun­la­ry eýe­le­ýär­ler.