Adam­zat ýa­şaý­şyn­da ir­ki dö­wür­ler­den bä­ri dür­li ugur­lar­da itiň hyz­ma­tyn­dan peý­da­la­ny­lyp ge­lin­ýär. Itiň kä­bir gör­nü­şi ýi­ten za­dy tap­mak­da, go­rag mak­sa­dy bilen sak­lan­ýan bol­sa, kä­bi­ri ýük da­şa­mak­da, ha­las ediş iş­le­rin­de adam­la­ra ýa­kyn­dan kö­mek ed­ýär. So­wuk ho­wa­ly şert­ler­de ulag se­riş­de­le­ri­niň he­re­ket et­me­ýän ýa-da bar­ma­ýan ýer­le­rin­de ly­ža çe­kip bar­ýan it­ler ba­ra­da­ky tä­ze­lik­le­ri, ki­no­film­le­ri hem gö­ren bol­sa­ňyz ge­rek. Eý­sem, it­le­riň is­len­dik gör­nü­şi ly­ža çe­kip bil­ýär­mi, olar so­wuk­da nä­dip he­re­ket ed­ýär?! Ge­liň, it­li ly­ža hem-de tir­keg çek­ýän it­ler ba­ra­da­ky gy­zyk­ly mag­lu­mat­la­ry öw­re­ne­liň!

It­li ly­ža bu­zuň ýa-da ga­ryň üs­tün­de do­lan­dy­ry­jy­nyň buý­ru­gy esa­syn­da it­le­riň tir­ke­gi çek­me­gi ar­ka­ly ama­la aşy­ryl­ýar. Dün­ýä­niň de­mir­ga­zyk se­bi­ti­niň ýa­şaý­jy­la­ry ulag se­riş­de­si­niň bu gör­nü­şi­ne güýz hem-de gyş möw­sü­min­de bil bag­la­ýar­lar. Ola­ryň kö­me­gi bi­len iý­mit üp­jün­çi­li­gi, poç­ta we der­man se­riş­de­le­ri da­şal­ýar. Sa­gat­da 32-40 ki­lo­metr tiz­lik bi­len he­re­ket ed­ýän tir­ke­gi ge­çil­me­li ýo­luň uzyn­ly­gy­na, el­til­me­li ýü­küň ag­ra­my­na bag­ly­lyk­da 4-20 tö­we­re­gi it çek­ýär. Ýük çe­ki­ji­ler jü­büt­le­ýin dü­zü­lip, kä­bi­rin­de tir­ke­giň öňü­ni çek­ýän ýol­be­let hem bol­ýar.
Ly­ža­ly sy­ýa­hat we tir­keg­li ýa­ryş­lar
Köp ýurt­da dynç alyş mak­sa­dy bi­len ge­çi­ril­ýän gyş­ky sport gör­nüş­le­ri bi­len bir ha­tar­da, it­li ly­ža hem sy­ýa­hat­çy­la­ryň ün­sü­ni özü­ne çek­ýär. Ýew­ro­pa ýurt­la­ryn­da giň­den ýaý­ran it­li ly­ža­lar, esa­san, sy­ýa­hat­çy­lyk mak­sa­dy bi­len ula­nyl­ýar. Gy­şy­na Ýew­ro­pa gel­ýän ja­han­keş­de­ler 2-6 sa­ny itiň çek­ýän ula­gy ar­ka­ly dag te­bi­ga­ty­ny, buz­luk­la­ry syn­la­ma­ga müm­kin­çi­lik al­ýar­lar. Mun­dan baş­ga-da, dün­ýä­niň so­wuk se­bit­le­rin­de (Ka­na­da, Al­ýas­ka, Gren­lan­di­ýa, Nor­we­gi­ýa, Rus­si­ýa) it­li ly­ža ýa­ryş­la­ry hem gu­ral­ýar. Her ýyl dün­ýä­niň dür­li kün­je­gin­den ge­len­ler Al­ýas­ka­da ge­çi­ril­ýän «Idi­ta­rod Trail Sled Dog» ýa­ry­şy­na gat­naş­ýar­lar. Dün­ýä­niň iň meş­hur it ýa­ryş­la­ry­nyň bi­ri bo­lan «Idi­ta­rod Trail Sled Dog» 15 gü­nüň do­wa­myn­da 5 pel­le­ha­na­nyň ara­ly­gyn­da ge­çi­ril­ýär. Ýa­ry­şa gat­naş­ýan tir­keg­li to­par­lar 12-14 it­den dü­zül­ýär.
Tir­keg çek­ýän de­mir­ga­zyk­ly it­ler
Tir­keg çek­ýän to­hum it­ler müň­ler­çe ýyl ozal de­mir­ga­zyk­ly ýer­li ýa­şaý­jy­lar ta­ra­pyn­dan se­çi­lip al­nyp­dyr. It­ler il­ki­baş­da ulu­ly­gy­na, güý­jü­ne we çy­dam­ly­ly­gy­na gö­rä saý­la­nan hem bol­sa, hä­zir­ki wagt­da bäs­deş­lik esa­syn­da tiz­li­gi­ne gö­rä saý­lan­ýar. Bu, esa­san hem, it­li ýa­ryş­la­ra de­giş­li­dir.
It tir­ke­gin­de iň köp ula­nyl­ýan it Al­ýas­ka has­ki­si­dir. Itiň bu to­hu­my­ny Al­ýas­ka­nyň ýer­li ýa­şaý­jy­la­ry bo­lan inuit­ler ir­ki dö­wür­den bä­ri peý­da­lan­ýar­lar. Adat­ça ag­ra­my 18-34 ki­log­ra­ma ýet­ýän itiň bu gör­nü­şi dy­kyz hem-de ýum­şak sü­tü­gi bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Al­ýas­ka­nyň ýa­şaý­jy­la­ry­nyň ös­dü­rip ýe­tiş­dir­ýän ga­lyň sü­tük­li, güýç­li aýak­ly hem-de ýük çek­mä­ge ukyp­ly itiniň ýe­ne bir to­hu­my Al­ýas­ka ma­la­mu­ty ha­sap­lan­ýar. Ag­ra­my 36-55 ki­log­ram tö­we­re­gi bol­ýan ma­la­mut ýük çe­ki­ji­li­gi bi­len ta­pa­wut­la­nyp, eks­pe­di­si­ýa­lar­da hem-de göz­leg-bar­lag iş­le­rin­de peý­da­la­nyl­ýar.
Ka­na­da­ly­lar hem ma­la­mut­dan ki­çi­räk, ýö­ne ýük çek­mä­ge çy­dam­ly itiň inuit (es­ki­mo) to­hu­my­ny ös­dü­rip ýe­tiş­dir­ýär­ler. Hä­zir­ki wagt­da de­mir­ga­zyk se­bit­ler­de ho­ja­lyk hyz­mat­la­ryn­da giň­den peý­da­la­nyl­ýan itiň bu to­hu­my 45-80 ki­log­ra­ma çen­li ýük çe­kip bil­ýär. Şeý­le hem bu it­ler pol­ýar aw­çy­ly­gyn­da giň­den peý­da­la­nyl­ýar.
1900-nji ýyl­lar­da Nýu-Hemp­şir­de ös­dü­ri­lip ýe­tiş­di­ri­len, seý­rek duş gel­ýän itiň bir gör­nü­şi hem çi­nuk­dyr. Itiň bu to­hu­my çe­ýe­li­gi, ýa­daw­syz he­re­ket­li­li­gi hem-de al­tyn­sow sü­tü­gi bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Tir­ke­ge go­şul­ýan itiň ýe­ne bir gör­nü­şi gren­land iti­dir. Bu it­ler Gren­lan­di­ýa­da ulag se­riş­de­si­niň hyz­ma­ty­ny ýe­ri­ne ýe­tir­ýär­ler. Şeý­le hem aw­çy­lyk­da giň­den peý­da­la­nyl­ýar.
Dün­ýä­niň iň so­wuk kün­jek­le­ri­niň bi­ri bo­lan Si­bi­riň ýa­şaý­jy­la­ry ma­la­mu­ta meň­zeş ýük çek­mä­ge ukyp­ly Si­bir has­ki­si­ni se­çip alyp­dyr­lar. Ag­ra­my 18-27 ki­log­ram tö­we­re­gi bol­ýan has­ki­ler da­şyn­dan gö­räý­mä­ge mö­je­ge ça­lym ed­ýär. Si­bir­li­ler ta­ra­pyn­dan ös­dü­ri­lip ýe­tiş­di­ri­len de­mir­ga­zyk iti­niň ýe­ne bir gör­nü­şi hem gar ýa­ly sü­tük­li sa­mo­ýed iti­dir. Ýük çek­mä­ge ukyp­ly bolan bu it­ler ho­ja­lyk hyz­mat­la­ry bi­len bir ha­tar­da aw­çy­lyk­da hem peý­da­la­nyl­ýar.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА