Türk­men mil­li şaý-sep­le­ri

Türkmenistanyň Döwlet medeniýet merkeziniň Döwlet muzeýiniň etnografiýa ylmy-barlag bölüminiň gaznahanasynda we hemişelik sergi bölüminde türkmen milli şaý-sepleriniň ähli görnüşi bilen tanyşmak mümkin. Türkmen milli bezeg şaý-sepleriniň 35 görnüşi mälimdir. Olaryň hemmesi diýen ýaly kümüşden ýasalyp, ýüzüne altyn çaýylypdyr. Şeýle hem bu şaý-seplere aýna gaşlar oturdylyp, olar hakyk, pöwrize, emeli hakyk daşlary bilen bezelipdir. Türkmen zergärleri milli şaý-sepleri bezemekde, esasan hem, hakyk daşyndan köp peýdalanypdyrlar. Milli şaý-sepleri ulanylyş maksatlary taýdan birnäçe görnüşe bölmek bolýar. Biz şu makalamyzda türkmen milli şaý-seplerinden bäzbent, tumar, heýkeller hakynda gürrüň etmek isleýäris.

Bäz­bent ir dö­wür­ler­de peý­da bo­lup­dyr. Ol ýu­ka, te­ge­lek ga­pyr­jak şe­kil­li bo­lup, iki gat­dan yba­rat­dyr. Keb­şir­le­mek usu­lyn­da ýa­sa­lyp, ga­pyr­ja­gy­nyň içi­ne yrym-ynanç­lar bi­len bag­ly zat­la­ry sal­mak üçin ula­nyl­ýan bäz­bent ça­ga­la­ryň egin-eşi­gi­niň egin we ar­ka ýa­naş­ýan bö­le­gi­ne ber­ki­di­lip­dir. Ony ýur­du­my­zyň de­mir­ga­zy­gyn­da ýa­şa­ýan ze­nan­lar egin-eşik­le­ri­niň eg­ni­ne da­kyp­dyr­lar. Onuň ýüz ta­ra­py her hi­li geo­met­rik şe­kil­ler hem-de ösüm­lik na­gyş­la­ry bi­len be­ze­lip­dir. Şo­nuň ýa­ly-da, ola­ryň kä­bir gör­nüş­le­ri­niň gy­ra­la­ry­na si­mi iş­mek ar­ka­ly sal­nan na­gyş keb­şir­le­nip­dir. Bäz­bent şa­ýy­nyň ýü­zü­ne al­tyn ça­ýy­lyp, mer­ke­zi­ne uly ha­kyk ga­şy otur­dy­lyp­dyr. Mi­la­dy­dan öň­ki VI-VII asyr­la­ra de­giş­li ar­heo­lo­gik ta­pyn­dy­la­ryň ara­syn­da şo­ňa meň­zeş şaý-sep­le­riň duş gel­me­gi bu aý­dy­lan­la­ry do­ly tas­syk­la­ýar.
Türk­men mil­li şaý-sep­le­ri­niň ara­syn­da tu­ma­ryň aý­ra­tyn or­ny bo­lup­dyr. Tu­mar­lar içi­ne sa­pak, duz, kö­mür, ys be­ri­ji se­riş­de­le­ri sal­mak üçin ula­ny­lyp­dyr. Tu­mar­lar üç­burç­luk hem-de tur­ba gör­nüş­le­ri bo­ýun­ça köp ýaý­ran şaý-sep­le­riň bi­ri ha­sap­la­nyp, daş gör­nü­şi bi­ri-bi­rin­den ta­pa­wut­ly bolýar. Ça­ga­la­ra da­kyl­ýan tu­mar­lar di­ňe kü­müş­den ýa­sa­lyp, tur­ba­jyk gör­nü­şin­de bo­lup­dyr. Tu­mar­ça­la­ryň tur­ba gör­nü­şi­niň iki gap­da­lyn­da­ky gulp­la­ry açy­lyp­dyr. Esa­san hem, iki gap­da­lyn­da­ky gulp­la­ra ala­ja ýüp da­ky­lyp­dyr ýa-da ça­ga­la­ryň eşik­le­ri­ne ti­ki­lip­dir. Ge­lin-gyz­la­ryň da­kyn­ýan tu­ma­ry­nyň gör­nü­şi üç­burç­luk şe­ki­lin­de bo­lup­dyr. Tu­mar kü­müş­den ýa­sa­lyp, onuň ýü­zü­ne al­tyn ça­ýy­lan hem-de al­tyn ça­ýyl­ma­dyk gör­nüş­le­ri ga­bat gel­ýär. Tu­mar­la­ra ha­kyk da­şyn­dan ýa­sa­lan gaş­lar otur­dy­lyp be­ze­lip­dir. Onuň gy­ra­la­ry­na go­çuň kel­le­si­niň şe­ki­li ýa-da gü­lüň şe­ki­li bi­len be­ze­len gör­nü­şi hem duş gel­ýär.
Hal­ky­my­zyň is­len­dik şaý-se­pi­ni ala­nyň­da hem ne­pis­li­gi, gö­zel­li­gi bi­len ak­ly­ňy haý­ran ed­ýär. Ga­dym­dan ga­lan mil­li şaý-sep­le­ri­mi­ziň hä­zir­ki dö­wür­de peý­da­sy, äh­mi­ýe­ti ulu­dyr. Türk­men zer­gär­le­ri şo­la­ryň esa­syn­da şaý-sep­le­riň tä­ze gör­nüş­le­ri­ni dö­red­ýär­ler. Bu şaý-sep­ler ge­lin-gyz­la­ry­my­zyň esa­sy be­ze­gi bo­lup dur­ýar.

Tä­ze­gül Öwez­my­ra­do­wa,
Türk­me­nis­ta­nyň Döw­let me­de­ni­ýet mer­ke­zi­niň Döw­let mu­ze­ýi­niň bö­lüm mü­di­ri.