To­mus­ky sa­gat düz­gü­ni

Dün­ýä­niň dür­li ýurt­la­ryn­da her ýy­lyň ba­har aý­la­ryn­da wagt bir sa­gat öňe, güýz­de bir sa­gat yza süý­şü­ril­ýär. Mu­nuň esa­sy se­bä­bi gyş­da we to­mus­da Gü­nüň do­gup, bat­ýan wag­ty­nyň üýt­ge­me­gi ze­rar­ly iş wag­ty­na gö­rä saz­lap, ýag­ty­lyk­dan has köp peý­da­lan­mak­dan yba­rat­dyr. Ne­ti­je­de, elekt­rik ener­gi­ýa­sy­nyň sarp edi­li­şi­ni azalt­mak­ göz öňün­de tu­tul­ýar. Eý­sem, şeý­le düz­gün il­ki ha­çan ýo­la go­ýul­du­ka?!
Gün şöh­le­sin­den has ne­ti­je­li peý­da­lan­mak üçin has ir­ki dö­wür­ler­den bä­ri ala­da edi­lip­dir. Şeý­le-de bol­sa, sa­gat di­li­niň süý­şü­ril­me­gi ba­ra­da­ky tek­li­bi il­kin­ji bo­lup, 1895-nji ýyl­da tä­ze ze­lan­di­ýa­ly alym Jorj Wer­non Had­son or­ta at­ýar. Mör-mö­jek­le­ri öw­ren­mek bi­len meş­gul­lan­ýan alym iş wag­ty­nyň ýet­me­ýän­di­gi­ni aň­ýar. Soň­ra Wel­ling­ton fi­lo­so­fi­ýa jem­gy­ýe­ti­ne hat ýa­zyp, sa­ga­dyň di­li­ni iki sa­gat süý­şür­me­gi tek­lip ed­ýär. Onuň bu tek­li­bi­ni köp adam gol­daýar. Şeý­le bo­lan­soň, onuň ha­ty ma­ka­la gör­nü­şin­de 1898-nji ýyl­da çap edil­ýär. Şeý­le-de bol­sa, onuň bu tek­li­bi 1927-nji ýyl­da dur­mu­şa ge­çi­ril­ýär.
1905-nji ýyl­da Lon­don­da ýa­şa­ýan Wil­ýam Wil­let at­ly in­že­ner hem şeý­le tek­li­bi or­ta at­ýar. Ol Had­so­nyň to­mus­ky sa­gat düz­gü­ni ba­ra­da­ky tek­li­bi­n­den bi­ha­bar eken. Çizl­herst et­ra­byn­da ýa­şa­ýan Wil­let ýaz aý­la­ry­nyň bir gü­ni geze­lenç ed­ýän ma­ha­ly Gü­nüň do­gan­dy­gy­na ga­ra­maz­dan, öý­le­riň kö­pü­si­niň per­de­le­ri­niň ýa­pyk du­ran­dy­gy­ny, adam­la­ryň en­tek tur­man­dy­gy­ny gör­ýär. Ol öz-özü­ne şeý­le so­wal ber­ýär: «Tom­suň ba­şyn­da sa­gat­la­ry yza süý­şür­seň nä­hi­li bo­lar­ka?!» Golf oý­na­ma­gy ha­la­ýan Wil­let­e gü­nüň ir ýaş­ma­gy golf oý­na­ma­gy­na hem päs­gel be­rip­dir. 1907-nji ýyl­da Wil­lett «Gün şöh­le­si­niň za­ýa­çy­ly­gy» at­ly ki­tap­ça çap et­dir­ýär. On­da Gün şöh­le­si­niň za­ýa­lan­ma­gy­nyň öňü­ni al­mak üçin ap­rel aýyn­da dört ge­zek, her­sin­de wag­tyň 20 mi­nut öňe süý­şü­ril­me­gi­ni, sent­ýabr­da gaý­ta­dan ozalky wag­tyň do­wam et­me­li­di­gi­ni tek­lip ed­ýär. Ol şeý­le­lik­de, ýag­ty­lyk üçin edil­ýän çyk­da­jy­ny azal­dyp bol­jak­dy­gy­ny öňe sü­rüp­dir. Wil­let bu tek­li­bi­ni Ýew­ro­pa ýurt­la­ry bi­len bir ha­tar­da, Ame­ri­ka­da hem ýo­la goý­mak üçin köp ta­gal­la edipdir. Wil­le­tiň tek­li­bi­ Ýew­ro­pa­da il­kin­ji bo­lup, 1916-njy ýy­lyň 30-njy ap­re­lin­de Ger­ma­ni­ýada ýo­la goýul­ýar. Sa­gat di­li­niň süý­şü­ril­me­gi şol dö­wür­ler has köp ula­nyl­ýan köm­ri tyg­şyt­la­mak­dan yba­rat bo­lup­dyr. Ang­li­ýa­da şeý­le düz­gün şol ýy­lyň 17-nji ma­ýyn­da güý­je gir­ýär. Soň­ra bol­sa, Ýew­ro­pa ýurt­la­ry­nyň bir­nä­çe­sin­de ABŞ, Urug­waý, Täze Ze­lan­di­ýa, Çi­li we Ku­ba ýa­ly ýurt­lar­da hem bu düz­gün ýo­la go­ýulýar.
Dün­ýä ila­ty­nyň dört­den bir bö­le­gi to­mus sa­ga­dy düz­gü­ni bo­lan ýurt­lar­da ýa­şa­ýar.
Gün­den has köp peý­da­lan­mak üçin wag­ty süý­şür­mek ir­ki dö­wür­ler­de hem ula­ny­lyp­dyr. Ga­dy­my me­de­ni­ýet­lerde pas­la bag­ly­lyk­da, gün­ler uzal­dy­lyp gys­gal­dyl­ýan eken. My­sal üçin, Rim im­pe­ri­ýa­syn­da bir sa­gat gy­şy­na 44 minut­dan, tom­su­na 75 mi­nut­dan yba­rat­dy.
Sa­gat, adat­ça hep­dä­niň dynç gü­ni gi­je 02:00-da öňe, 03:00-da yza süý­şü­ril­ýär. Şeý­le­lik­de, gün­de­lik dur­muş­da wagt bi­len bag­ly ýü­ze çyk­jak dü­şü­niş­mez­li­giň öňi alyn­ýar.
Ek­wa­to­ra ýa­kyn ýer­ler­de we gü­neş­li ýurt­lar­da şeý­le düz­gü­ne ge­çil­me­ýär.
Awst­ra­li­ýa­nyň Lord-Hou ada­syn­da ýa­rym sa­gat­lyk to­mus­ky wagt düz­gü­ni ula­nyl­ýar.
Gün şöh­le­sin­den has köp peý­da­lan­mak elekt­rik ener­gi­ýa­sy­ny tyg­şyt­la­ma­ga ýar­dam ed­ýär. Öý­de we iş ýer­le­rin­de gün­di­zi­ne tu­tu­la­ry aç­mak, öý goş­la­ry ýer­leş­di­ri­len­de äpiş­ge­le­riň öňü­ni boş goý­mak, per­de­le­riň aň­sat­lyk bi­len açylyp-ýapyl­ma­gy ýag­ty­lyk­dan has köp peý­da­lan­ma­ga müm­kin­çi­lik be­rýär. Gü­n şöhlesiniň ota­gyň içi­ne düş­me­gi di­ňe ýy­la­dyş we ýag­ty­lyk üçin däl, eý­sem, sag­lyk üçin hem peý­da­ly­dyr.

Arzygül Çaryýewa,
Aşgabat şäher Medeniýet müdirliginiň Merkezleşdirilen kitaphanalar ulgamynyň Mollamurt adyndaky kitaphana şahamçasynyň kitaphanaçysy.