De­his­ta­nyň baý­ryn­da ba­dy-sa­ba­ny gör­sem…

Hiç wagt hüm­me­ti eg­sil­me­jek, dür­dä­ne ha­zy­na­ny hal­ky­na mi­ras go­ýan akyl­dar şa­hy­ry­myz Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň:
Hy­zyr ge­zen çöl­de il­ler ýa­ýyl­syn,
Ýurt bi­na­myz ga­ýym bol­sun, gu­rul­syn
di­ýen se­tir­le­ri Ber­ka­rar döw­le­tiň tä­ze eý­ýa­my­nyň Gal­ky­ny­şy döw­rü­niň bar­ha nur­lan­ýan aja­ýyp keş­bin­de özü­niň ebe­di­lik be­ýa­ny­ny tap­dy. Da­na Py­ra­gy­nyň şu­lar ýa­ly en­çe­me se­tir­le­ri­ne si­ňen aja­ýyp ar­zuw­la­ry­nyň wy­sal bo­lan ga­dy­my türk­men top­ra­gyn­da şa­hy­ryň sar­pa­sy be­lent tu­tul­ýar.
Et­rek, Gür­gen, So­ňu­da­gy, Gy­zyl­ba­ýyr, Naý­ba­daý, Öý­lük, Tö­re­ýit ýa­ly şa­hy­ryň şy­gyr­la­ryn­da duş gel­ýän ge­og­ra­fik at­lar türk­men hal­ky­nyň geç­mi­şin­den ha­bar ber­ýän ynam­ly çeş­me­le­re öw­rül­di. Çün­ki ga­dy­my De­his­tan top­ra­gyn­da ýer­leş­ýän bu me­kan­lar Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy, onuň us­sat pe­de­ri Döw­let­mäm­met Aza­dy ýa­ly ägirt­le­riň ge­zen ýer­le­ri. Be­ýik Bi­ri­ba­ryň na­za­ry dü­şen bu top­ra­gyň üýt­ge­şik bir tä­si­ri­niň bar­dy­gy­ny De­his­tan se­bit­le­ri­ne ga­da­my dü­şen her bir yn­san duý­ýan­dyr.
Akyl­dar şa­hy­ry­myz De­his­tan ýur­dy we onuň aja­ýyp te­bi­ga­ty ba­ra­da köň­lün­den ta­raş­lap şag­la­dan şy­gyr­la­ryn­da «De­his­ta­nyň baý­ryn­da, ba­dy-sa­ba­ny gör­sem», «Şe­pa­gat eý­le ýa­ran, şol De­his­ta­na sa­ry», «Şol ja­ýyn­dan na­zar sal­saň, ulug De­his­tan gö­rü­ner», «De­his­tan­dan ösen ýel­ler dar­ga­dy», «Tört müň Sak­lap, Sen­jap tört müň De­his­tan, gö­ýä ge­çip bar­ýan sil­dir bu dün­ýä», «Um­man, Ha­zar, De­his­tan ýör­sem, mi­za­na düş­mez», «Äh­li-Ku­hy-Kap­dan De­his­tan üz­re, Bir me­kan leş­ge­rin sal­dy diý­di­ler» di­ýip, en­çe­me ge­zek ýat­lap geç­ýär. Geç­miş­de ösen me­de­ni­ýet­li, mes top­rak­ly, bol suw­ly De­his­tan öz za­ma­na­sy­nyň jen­ne­ti me­ka­ny bo­lup, bu ke­ra­mat­ly top­ra­ga zy­ýa­rat et­mek şa­hy­ryň ýat­sa-tur­sa ar­zu­wyn­da bo­lup­dyr. Di­ňe bir De­his­ta­nyň baý ta­ry­hy geç­mi­şi, on­da ba­ky aram ta­pan şe­hit­ler­dir öw­lü­ýä­le­riň ke­ra­ma­ty şa­hy­ry özü­ne im­rik­dir­män, onuň aý­ra­tyn hä­si­ýet­li te­bi­ga­ty hem ony ben­di edip­dir. Bel­ki şo­nuň üçin ol:
De­his­ta­nyň baý­ryn­da,
Ba­dy-sa­ba­ny gör­sem
di­ýip, De­his­ta­nyň her sa­ba-sä­he­rin­de öwüs­ýän ba­dy-sa­ba ýel­le­ri­ni küý­sän­dir.
Mag­tym­gu­ly ata­my­zyň «Gy­zyl­ba­ýyr göw­nüň açar» di­ýip ta­ryp­lan Gy­zyl­baý­ry, söw­dü­gi So­ňu­da­gy Hak­dan ha­lat­ly şa­hy­ryň gö­wün tel­wa­sy­na öw­rü­lip­dir. Mag­ryp­dan maş­ry­ga dün­ýä­niň su­du­ry­ny «Bu dün­ýä» goş­gu­syn­da söz bi­len çe­ken ja­han­keş­de şa­hy­ryň dog­duk me­ka­ny Et­rek-Gür­gen ýur­du­na ba­gyş eden se­tir­le­ri aý­ra­tyn bir mä­hir bi­len ýaň­lan­ýar.
Ga­dy­my Et­rek ýur­du­ny şa­hyr «As­ly – ger­kez, ýur­dy – Et­rek, ady Mag­tym­gu­ly­dyr», «Ýur­dym Et­rek, ilim gök­leň» di­ýen jüm­le­ler bi­len ýat­lap du­rup­dyr. Şu ýer­de şa­hy­ryň «So­ňu­da­gy» şyg­ryn­da ta­ry­py ýe­ti­ril­ýän ýer-ýurt at­la­ry­na se­re­dip ge­çe­liň.
Şa­hyr «So­ňu­da­gy» şyg­ryn­da nak­gaş­lyk bi­len dag te­bi­ga­ty­nyň su­ra­ty­ny çek­ýär. Gö­wün gö­te­ri­ji Gy­zyl­baý­ryň jüm­mü­şi­ne atar­ýan kes­gin-kes­gin ýol­la­ry di­ýer­miň, der­de der­man ot-çö­pü­ni di­ýer­miň, so­wuk çeş­me­den teş­ne­li­gi­ni gan­dy­ran dür­li-dü­men mal­la­ry­ny di­ýer­miň, mah­la­sy, us­sat su­rat­ke­şiň dö­re­den uly sun­gat ese­ri göz öňüň­de jan­lan­ýar. Şa­hy­ryň:
Ha­tar­lan­şyp ker­wen öter,
Naý­ba­daý­dyr ýo­luň se­niň
di­ýip, ady­ny ag­za­ýan Naý­ba­daý gä­di­gi So­ňu­da­gy­nyň gü­ne­ýin­den gu­za­ýy­na aşyl­ýan gat­naw­ly ge­çel­ge bo­lup­dyr. Naý­ba­daý ge­çel­ge­sin­de bo­lup gö­ren adam­la­ryň aýt­ma­gy­na gö­rä, ol ýer­de ara­ba­la­ryň da­şyň ýü­zün­de gal­dy­ran yz­la­ry hä­zi­rem bil­di­rip du­ran bol­ma­ly. Esa­sy ker­wen ýo­lu­nyň ug­run­da ýer­le­şen bu ge­çel­ge kö­tel ýol­la­ry ýe­ňil­leş­di­rip­dir. Mag­tym­gu­ly ata­my­zyň:
Oý­luk­da ýaý­la­ny gur­sak,
At çap­dy­ryp, baý­rak ber­sek,
Tö­re­ýit­de har­man gur­sak,
Nan dök­mek hy­ýa­lyň se­niň
diý­ýän ýer­le­ri hem So­ňu­da­gy­nyň ete­gin­dä­ki düz­lük bol­ma­ly. Şu bent­dä­ki «Oý­luk» di­ýil­ýän ýer as­lyn­da Öý­lük bol­ma­ly. Öý­lük te­kiz­li­gi çar­wa ila­tyň ýaz­la­ga çyk­ýan ýaý­la­sy bol­ma­ly. Tö­re­ýit bol­sa hä­zir Eý­ra­nyň çä­gin­dä­ki, Et­rek der­ýa­sy­nyň bo­ýun­da­ky bu gü­ne çen­li gal­la ha­sy­ly alyn­ýan eke­ran­çy­lyk ýer bo­lup, şol ýer­le­ri gö­zi bi­len gö­ren adam­la­ryň sö­zü­ne sal­gy­lan­saň, hä­zir Eý­ran­da ol «Tö­re­ýit har­man ja­ýy» diý­lip at­lan­dy­ryl­ýan bol­ma­ly. Sa­ry bag­şy­nyň be­ren mag­lu­mat­la­ry­na gö­rä, «So­ňu­da­gy» goş­gu­sy Mag­tym­gu­ly­nyň ýa­şan ýe­ri bo­lan So­ňu­da­gy se­bit­le­ri­ni mej­bu­ry taş­lap göç­me­li bo­lan­da ýa­zy­lyp­dyr di­ýen gür­rüň bar. Mu­ny şa­hy­ryň:
Mag­tym­gu­ly set açan­dyr,
Bu döw­ran sen­den ge­çen­dir,
Üs­tüň­den iliň gö­çen­dir,
Ni­çik ge­çer ha­lyň se­niň?
di­ýen aý­ra­lyk has­ra­ty du­ýul­ýan se­tir­le­ri hem tas­syk­la­ýar.
Mag­tym­gu­ly­nyň ömür ýo­ly bi­len iç­gin gy­zyk­lan­ýan ede­bi­ýat­şy­nas Ju­ma Ata­ýew «Da­na­lar äle­mi­ne seý­ran» at­ly uly göw­rüm­li ma­ka­la­syn­da De­his­ta­nyň ge­og­ra­fik ýer­le­şi­şi ba­ra­da mag­lu­mat ber­mek bi­len şeý­le ýaz­ýar: «Meş­hur Şeýh Fe­ri­ded­din At­ta­ryň öz di­wa­nyn­da ge­tir­ýän kys­sa­syn­da­ky wa­ka, ýag­ny Hez­re­ti Ba­ýe­zid Bes­ta­my­nyň her ýyl De­his­tan­da­ky şe­hit­le­riň gu­bu­ry­na zy­ýa­ra­ta ba­ryp gaý­dan­dy­gy ba­ra­da mag­lu­mat be­ril­ýär. Hez­re­ti Mag­tym­gu­ly hem De­his­tan­da­ky şe­hit­ler ba­ra­da­ky hä­zir­ki wag­ta çen­li syr­ly bo­lup gal­ýan wa­ka­la­ry bi­len bol­ma­ly. Se­bä­bi ol hem özün­den öň­ki ýa­şap ge­çen be­ýik şah­sy­ýet­le­ri, är­le­ri, pir­le­ri ýat­lap, ola­ryň gu­bur­la­ry­na zy­ýa­ra­ta git­mä­ge hö­we­si­niň bar­dy­gy­ny nyg­tap ýa­zan şyg­ry­nyň il­kin­ji se­tir­le­ri­ni De­his­ta­ny ýat­la­mak bi­len baş­la­ýar». Diý­mek, Hez­re­ti Mag­tym­gu­ly hem De­his­tan­da­ky şe­hit­le­riň gu­bur­la­ry­nyň ba­şyn­da ag­şam­dan tä daň­da­na, ýag­ny ba­dy-sa­ba daň şe­ma­ly öwüs­ýän­ça otu­ryp, ta­gat et­me­gi ýü­re­gin­de bes­läp­dir. Ýö­ne, gy­nan­sak-da hä­zi­re çen­li De­his­tan­da aram ta­pan şol be­ýik şah­sy­ýet­le­ri anyk­la­mak ba­şart­ma­dy. Şo­nuň üçin hem bu me­se­le gel­jek­de türk­men alym­la­ry ta­ra­pyn­dan düýp­li öw­re­nil­me­li me­se­le bo­lup dur­ýar.
De­his­ta­nyň geç­miş ta­ry­hy­ny öw­ren­mek­de da­na Py­ra­gy­nyň eser­le­ri ba­ha­sy­na ýe­tip bol­ma­jak gym­mat­ly çeş­me bo­lup dur­ýar. Akyl­dar şa­hy­ryň dog­lan gü­nü­niň şan­ly 300 ýyl­lyk to­ýu­na hä­zir­den uly taý­ýar­lyk gö­rül­ýär. Ga­dy­my De­his­tan top­ra­gy şa­hy­ryň dog­duk me­ka­ny­na çar ta­rap­dan toý toý­la­ma­ga, zy­ýa­ra­ta gel­jek myh­man­la­ra öz gu­ja­gy­ny açar.

Aý­se­re Ta­gan­dur­dy­ýe­wa,
S.A.Ny­ýa­zow adyn­da­ky Türkmen oba hojalyk uniwersitetiniň ta­ly­by.