Halk pähimi – umman

Türk­men­le­riň bäş müň ýyl­lyk ta­ry­hy ze­min ýa­şaý­şy­nyň köp san­ly tä­sin­lik­le­ri ba­ra­da ha­bar ber­ýär. Bu hak­da ta­ryh bi­ze um­ma­syz ro­wa­ýat­la­ry, yrym­lar­dyr adat­la­ry gal­dy­ryp­dyr. Bu gür­rüň­le­ri yk­jam sel­je­re­ni­miz­de, yn­san uky­by­na, yg­ty­ýa­ry­na bag­ly bol­ma­dyk te­bi­gy tä­sir­ler hak­da bel­li bir pi­ki­re gel­mek, ha­dy­sa­la­ra az­da-kän­de göz ýe­tir­mek kyn däl. My­sal üçin, türk­men daý­ha­ny ekin ýe­ri­ne ýe­ke ge­zek na­zar aý­lan­da, şol ýer­den nä­çe­räk ha­syl alyp bol­ja­gy­ny öňün­den kes­git­läp bil­ýär. Ço­pan­la­ry­myz bol­sa hiç hi­li ast­ro­lo­gik gu­ral­syz daş-tö­we­re­gi­ne, as­ma­na se­re­dip, şol gün ho­wa­nyň nä­hi­li bol­ja­gy­ny çak­lap bil­ýär. Hal­ky­my­zyň şeý­le öň­den gö­rü­ji­li­gi­ne ga­ty köp my­sal ge­ti­rip bo­lar.
Hal­ky­my­za giň, pa­ra­sat­ly diý­lip ýö­ne ýe­re aý­dy­la­nok. Hal­ky­myz­da müň ýa­rym – iki müň ýyl mun­dan öň Ýe­riň gur­lu­şy­ny, Gü­nüň, ýyl­dyz­la­ryň he­re­ket­le­ri­ni syn­lap, oňa akyl ýe­tir­me­gi ni­ýet edi­nen meş­hur akyl­dar­lar bar­dy. Mun­dan has soň­rak Gün­do­gar­da Luk­man He­kim, Gün­ba­tar­da Awi­sen­na ady bi­len meş­hur akyl­da­ryň yn­san üçin bi­ti­ren hyz­ma­ty­ny sa­nar­dan has ga­la­rak­dyr. Onuň luk­man­çy­lyk yl­my hak­da­ky ýa­zan iş­le­ri şol wagt­lar iň ýo­ka­ry ha­sap­lan­ýan Ti­bet luk­man­çy­ly­gyn­dan has ýo­ka­ry ge­çip­di.
Luk­man He­ki­miň dö­wür­de­şi, ede­bi­ýat, luk­man­çy­lyk, te­bi­gat ylym­la­ryn­da meş­hur yz gal­dy­ryp gi­den akyl­dar­la­ryň ýe­ne bi­ri Bi­ru­ny ady bi­len meş­hur­dyr. Seý­le­lik­de, sö­zü­mi­zi gys­gal­dyp aýt­sak, Oguz nes­li yl­myň dür­li gör­nü­şin­de, şol san­da te­bi­gat ylym­la­ryn­da-da gör­nük­li yz go­ýup­dyr. Be­ýik ast­ro­nom hem-de şa­hyr Omar Haý­ýa­myň Ýe­riň ýy­ly­lyk he­re­ke­ti we ýyl­dyz to­par­la­ry bi­len bag­la­ny­şyk­ly aý-gün ha­sa­by “Now­ruz­na­ma” at­ly işin­de gör­ke­zil­ýär. Baş­ga-da on­lar­ça akyl­dar te­bi­gat tä­sir­le­ri hak­da tö­wek­gel hem-de gö­ni pi­kir ýö­ret­me­gi ba­şa­ryp­dyr­lar. Ýö­ri­te ob­ser­wa­to­ri­ýa­la­ryň kö­me­gi bi­len te­bi­ga­tyň adam üçin nä­bel­li, gud­rat­ly ha­sap­lan­ýan syr­la­ry açy­lyp­dyr. Bu hak­da en­çe­me paý­has­ly pi­kir­ler bi­ze mi­ras gal­dy­ry­lyp­dyr. Şo­la­ryň iň esa­sy­la­ry­nyň bi­ri hem Aý-Gü­nüň he­re­ke­ti, pa­syl­la­ryň ge­zek­leş­me­gi ýa­ly ha­dy­sa­lar­dyr.
Şu ýer­de ýe­ne bir ýag­da­ýy ýat­lap geç­mek ze­rur. Aý-gün ha­sa­by ba­ra­da türk­men adat­la­ry­nyň has ir­ki dö­wür­le­rin­den bä­ri do­wam ed­ýän­di­gi­ni ag­zap­dyk. Bel­kem, aý-gü­nüň ha­sa­by­ny ýö­red­ýän se­ne­na­ma­ny dü­zen meş­hur alym­lar hem öz iş­le­rin­de hal­kyň şol pä­him­le­rin­den, ýol-ýö­rel­ge­le­rin­den ugur alan­dyr­lar. “Halk pä­hi­mi um­man­dyr” diý­lip ýö­ne ýe­re aý­dyl­ma­ýar.
Äh­li ýer­de bol­şy ýa­ly, türk­men­ler­de hem her ýy­lyň do­wam­ly­ly­gy 365 gü­ne deň. Şol gün­ler gyş, ýaz, to­mus, güýz diý­lip at­lan­dy­ryl­ýan dört pa­syl ar­ka­ly mil­li­on­lar­ça ýyl ýer­le­ri­ni çal­şyp dur­lar. Pa­syl­la­ryň bi­ri so­wuk, bi­ri aram, ýe­ne bi­ri ga­ty ys­sy, soň­ku­sy ýe­ne-de aram. Şo­nuň bi­len bir­lik­de-de her pas­lyň te­bi­ga­ta tä­sir edi­şi baş­ga­ça.
Gyş. Türk­me­nis­tan­da gyş pas­ly no­ýabr aýy­nyň 22-sin­den few­ral aýy­nyň 20-si­ne çen­li do­wam edip, onuň do­wam­ly­ly­gy 90 gün bol­ýar. Edil beý­le­ki pa­syl­la­ryň ze­rur­ly­gy ýa­ly, gy­şam adam üçin ze­rur­dyr. So­wu­ga adam be­de­ni­ni tap­lan­ýar. Dür­li ke­sel­le­ri dö­red­ýän wi­rus­la­ry (ýo­kanç­la­ry) ýok ed­ýär. Şeý­le-de gy­şyň baş­lan­ma­gy ada­ma mad­dy kuw­wat­ly­lyk ge­tir­ýär. Yn­sa­nyň uly baý­ly­gy bo­lan go­ýun ma­ly­nyň kö­pe­liş döw­ri baş­lan­ýar. Çyş dün­ýä inip, ýaz bök­jek­läp ýö­ren ow­lak-gu­zy eýe­si­niň ru­hu­ny gal­dyr­ýar. Gyş pas­ly 90 gün­läp do­wam et­mek bi­len, bir­nä­çe aý­ra­tyn­lyk­la­ry öz içi­ne al­ýar. Bu ýag­daý halk pä­him­le­rin­de hem öz be­ýa­ny­ny tap­ýar.
Ga­ra­gyş. Ga­ra­gyş gy­şyň baş­lan­ýan gü­nün­den, ýag­ny no­ýabr aýy­nyň 22-sin­den de­kab­ryň 7-si­ne çen­li bo­lan dö­wür­dir. Ga­ra­gyş şu dö­wür­le­re ga­bat gel­ýär di­ýil­se-de, ol di­ýa­ry­my­zyň dür­li ýe­rin­de 4-5 gün, kä­ha­lat­lar­da bir hep­de öň ýa soň gel­ýän ha­lat­la­ry bol­ýar. Her ni­çi­gem bol­sa, gy­şyň şu döw­rün­de 90 gü­nüň ýag­da­ýy­ny öňün­den çak­la­mak müm­kin.
Çil­le­ler. Gy­şyň çil­le döw­ri ikä bö­lün­ýär.
Uly çil­le. Bu dö­wür tak­myn­rak de­kab­ryň 7-sin­den ýan­wa­ryň 17-si­ne çen­li do­wam edip, 40 gün do­wam ed­ýär. As­lyn­da bu söz pars­ça­da “kyrk” diý­me­gi aň­lad­ýan söz­den ge­lip çy­kyp­dyr. Uly çil­le gy­şyň ör­kü­ji ha­sap­lan­ýar we uzak do­wam ed­ýär. Kä ýyl­lar ýer şat­lap do­ňup, ýe­re dü­şen gar ir ba­ha­ra çen­li, ýe­riň do­ňy gaý­dyş­ýan­ça sak­lan­ýar. Uly çil­le ba­ra­da-da en­çe­me halk aň­lat­ma­la­ry dö­räp­dir. Diý­li­şi­ne gö­rä, uly çil­le nä­çe ga­za­ba mün­se-de, “ýe­di go­ýun, bir gu­zu­ly, 90 be­la­dan aman gu­tul­ýan” ada­ma zy­ýan ýe­ti­rip bil­män­soň, öz yzyn­dan gel­ýän ki­çi çil­lä: ”Men-ä äh­li kuw­wa­ty­my al­dyr­sam-da, hiç zat edip bil­me­dim, sen bir gaý­ra­ta ga­la­we­ri” di­ýen­mi­şin. Bu ýer­de ge­ti­ri­len “Ýe­di go­ýun, bir gu­zy, 90 be­la­dan so­war” di­ýen jüm­lä­niň ma­ny­sy pos­sun (iç­mek) bi­len bag­ly. Türk­me­niň gyş ge­ýi­mi bo­lan iç­mek ýe­di go­ýun bi­len bir gu­zy­nyň de­ri­sin­den ti­kil­ýär. Ony ge­ýe­ne bol­sa ga­zap­ly aýa­zam tä­sir edip bil­me­ýär. Bu dö­wür­de aýaz­ly hem ygal­ly gün­ler köp bol­ýar, Bu ba­ra­da “Gy­şy gyş­sy­ra­ma­dy­gyň ýa­zy ýaz­sy­ra­maz”, “Çil­le­de suw içen üzüm suw­sa­maz” di­ýen na­kyl­lar dö­räp­dir.
Ki­çi çil­le. Do­wam­ly­ly­gy 20 gün bo­lan bu dö­wür 17-nji ýan­war­dan 7-nji few­ra­la çen­li do­wam ed­ýär. Bu dö­wür­de hem mal bak­mak üçin amat­syz bo­lan aýaz­ly, gar­ly, do­ňak­çy­lyk gün­ler köp bol­ýar. Ygal köp ýa­gyp, ýer do­ňup çöl­de mal­la­ryň he­läk bol­mak how­py kö­pel­ýär.
Tej­ri­be­le­riň gör­ke­zi­şi ýa­ly, uly hem ki­çi çil­le­le­riň bir-bi­rin­den ta­pa­wut­ly­lyk­da ýa­şa­ýyş üçin peý­da­ly ta­rap­la­ry bar. Uly çil­le­de ygal nä­çe köp ýag­sa, ýer üçin şon­ça-da peý­da­ly ha­sap­lan­ýar. Ki­çi çil­le­de, ýag­ny ba­ha­ra go­laý wag­ty ýe­re yga­lyň köp düş­me­gi ha­lan­man­dyr. Şo­nuň üçin hem ga­dym çar­wa­la­ryň ara­syn­da “Ki­çi çil­le­de bal hem bol­saň dam­ma, uly çil­le­de gan hem bol­saň dyn­ma” di­ýen na­kyl dö­räp­dir.
Few­ra­lyň 7-sin­den ki­çi çil­le gu­tar­sa-da, bu gy­şyň gu­tar­dy­gy däl. 90-yň dol­ma­gy­na – ýe­re ýy­ly git­me­gi­ne ýe­ne 15 gü­ne go­laý wagt bar. Bu ara­lyk türk­men­ler­de ýe­ne Ga­ra­gyş diý­lip at­lan­dy­ryl­sa-da, bu dö­wür­de aýaz­ly ho­wa­nyň pa­ýaw­la­ýan­dy­gy­ny aň­mak bol­ýar. Türk­men­ler bi­len ata-ba­ba goň­şu­çy­lyk­da otu­ran ga­zak hal­ky şol ara­lyk döw­re aý­ra­tyn üns ber­ýär. Şol döw­rüň mal üçin, ada­myň özi üçin hem aý­ra­tyn bir howp­ly däl­di­gi­ni olar anyk bi­lip­dir­ler. Şo­nuň üçi­nem ga­zak­lar­da few­ra­lyň 22-23-in­den soň go­wy gün­ler ha­sap­la­nyl­ýar. Olar şu döw­ri “Sä­wür” di­ýip at­lan­dyr­ýar­lar. “Sä­wür bol­man, tä­wür (go­wy) bol­maz” sö­zi hem şon­dan ga­lyp­dyr.
Türk­men now­ru­zy. Türk­men­ler­de 22-nji few­ral­da gyş gu­tar­ýar we ýaz pas­ly baş­lan­ýar. Mu­ny “Il­kag­şam Ül­ke­rim de­päm­de bol­sa, ýa­zym üs­tüm­de bo­lar” di­ýen na­kyl hem tas­syk­la­ýar. Bu döw­ri ga­dym eý­ýam­lar­da ata-ba­ba­la­ry­myz Çar­wa now­ru­zy di­ýip hem at­lan­dy­ryp­dyr­lar. Bu dö­wür 21-nji mar­ta çen­li – gi­je bi­len gün­di­ziň ýaz­ky deň­le­şi­gi­ne çen­li do­wam ed­ýär.
Gü­neş­li Di­ýa­ry­myz­da 21-nji mart­da Mil­li ba­har baý­ra­my bo­lan Hal­ka­ra Now­ruz gü­ni giň­den bel­le­nil­ýär. 2010-njy ýy­lyş few­ral aýyn­da ge­çen BMG-nyň Baş As­samb­le­ýa­sy­nyň 64-nji mej­li­si Türk­me­nis­ta­nyň baş­lan­gy­jy esa­syn­da her ýy­lyň 21-nji mar­ty­ny “Hal­ka­ra Now­ruz gü­ni” di­ýip yg­lan et­di.
Biz bu ýer­de Türk­me­nis­tan­da gyş gün­le­ri­niň dö­wür­le­ri hem-de hä­si­ýet­li aý­ra­tyn­lyk­la­ry ba­ra­da gys­ga­ça gür­rüň et­dik. Ýan­war aýy­nyň baş­lan­ma­gy bi­len hem mi­la­dy ýyl ha­sa­byn­da tä­ze ýy­lyň il­kin­ji gü­ni baş­lan­ýar. Türk­men mü­çe­na­ma­sy­na gö­rä bu ýy­ly­myz Ba­lyk ýy­ly.
Goý, 2024-nji ýyl türk­me­ne rys­gal-döw­let, at-ab­raý, şan-şöh­rat ge­tir­jek ýyl­la­ryň bi­ri bol­sun! Türk­men hal­ky­nyň Mil­li Li­de­ri Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­zyň, Ar­ka­dag­ly Gah­ry­man Ser­da­ry­my­zyň iş­le­ri oňu­na, tu­tum­la­ry şo­wu­na bol­sun! Yh­las­lar my­ra­da gow­şup, ýag­şy ni­ýet­le­ri­miz döw­let ge­tir­sin!

Ju­ma­gül Ho­ja­ýe­wa, Türk­me­nis­ta­nyň Kär­deş­ler ar­ka­la­şyk­la­ry­nyň Da­şo­guz we­la­ýat bir­leş­me­si­niň pu­dak­lar bo­ýun­ça ut­gaş­dy­ry­jy­sy, Türk­me­nis­ta­nyň us­sat mu­gal­ly­my.