Iň gym­mat­ly wi­ta­min

Hal­ky­my­zyň sag­dyn dur­muş ýö­rel­ge­si­ne eýe­rip ýa­şa­ma­gy üçin ýur­du­myz­da äh­li şert­le­riň dö­re­dil­me­gi­ne uly üns be­ril­ýär. Sag­dyn bol­mak üçin wi­ta­min­le­re baý önüm­ler bi­len iý­mit­len­mek ze­rur bo­lup dur­ýar. Ada­myň sag­ly­gy üçin ge­rek bo­lan wi­ta­min­ler, ýo­kum­ly se­riş­de­ler, peý­da­ly mi­ne­ral­lar­dyr mad­da­lar iý­mi­tiň üs­ti bi­len geç­ýär. Şo­nuň üçin luk­man­lar sag­dyn iý­mit­len­mek üçin wi­ta­mi­ne baý bo­lan önüm­le­ri iý­me­gi mas­la­hat ber­ýär­ler.
Ada­myň sag­ly­gy üçin iň gym­mat­ly wi­ta­min­le­riň bi­ri hem C wi­ta­mi­ni­dir. 1932-nji ýy­lyň 4-nji ap­re­lin­de ame­ri­ka­ly bio­hi­mik Çarlz Glen King il­kin­ji ge­zek C wi­ta­mi­ni­ni oý­lap ta­pyp­dyr. Bu wi­ta­min adam be­de­ni üçin örän mö­hüm­dir, se­bä­bi adam be­de­ni­niň öý­jük­le­ri­niň ös­me­gi we di­kel­me­gi üçin ze­rur bo­lan mi­ne­ral­la­ry özün­de jem­le­ýär. Şeý­le hem ol sag­dyn im­mun ul­ga­my­ny gol­da­ýar. C wi­ta­mi­ni ýa-da as­kor­bin kis­lo­ta­sy sit­rus mi­we­le­rin­de, kä­bir mi­we­ler­de we gök önüm­ler­de bol­ýan reňk­siz we suw­da ere­ýän wi­ta­min­dir. Or­ga­nizm­le­riň kö­pü­si bu witamini glýu­ko­za­dan sin­tez ed­ýär, ýö­ne adam­ bedeni ony iýmit arkaly al­ma­ly bol­ýar­lar.
C wi­ta­mi­ni ýa­ra­nyň çalt gu­tul­ma­gy­na kö­mek ed­ýär, ho­les­te­ri­niň de­re­je­si­ni pe­seld­ýär, ýo­kanç­lyk­lar­dan go­ra­ýar we gan ýyg­nan­ma­gy­nyň öňü­ni al­ýar. Wi­ta­min mö­hüm hi­mi­ki mad­da­la­ry ön­dür­mä­ge gat­naş­ýar, be­de­ni zä­her­li mad­da­lar­dan aras­sa­la­ma­ga kö­mek ed­ýär. Şeý­le hem, alym­lar C wi­ta­mi­ni­niň ýet­mez­çi­li­gi­niň be­de­niň gar­ra­ma­gy­ny çalt­lan­dyr­ýan­dy­gy­ny hem bel­läp geç­ýär­ler.
«Wi­ta­min» adal­ga­sy 1912-nji ýyl­da pol­ýak hi­mi­gi Ka­ze­mir Funk ta­ra­pyn­dan tek­lip edil­di: wi­ta­min – vita + amin, ýag­ny «Mö­hüm amin» (la­tyn­ça «vita» – dur­muş) ma­ny­sy­ny ber­ýär. Amin­ler (azot sak­la­ýan bir­leş­me­ler) äh­li wi­ta­min­ler­de ýok bol­sa-da, «wi­ta­min» adal­ga­sy ada­ty bir zat bo­lup, hä­zi­rem ula­nyl­ýar. Be­lok­lar­dan, ýag­lar­dan we ug­le­wod­lar­dan ta­pa­wut­ly­lyk­da, wi­ta­min­ler ener­gi­ýa çeş­me­si bol­man, eý­sem, me­ta­bo­liz­mi iş­jeň­leş­dir­ýär we ka­da­laş­dyr­ýar hem-de be­de­ne köp ta­rap­ly tä­sir ed­ýär. C wi­ta­mi­ni­niň çeş­me­le­ri köp­dür, ony po­mi­dor, ýe­ral­ma, ýer­tu­da­na, ýa­şyl we gy­zyl ajy däl burç­la­ry, brok­ko­li we ki­wi ýa­ly mi­we­dir ir-iý­miş­ler­de gör­mek bol­ýar. Bu iý­mit­ler­den çig ýa-da bi­şi­ri­len gör­nüş­de iý­mit­le­nip bi­ler­si­ňiz. Ýö­ne mi­we­le­riň we gök önüm­le­riň uzak wagt­lap gyz­dy­ryl­ma­gy ýa-da sak­la­nyl­ma­gy onuň dü­zü­min­dä­ki C wi­ta­mi­ni­niň ýi­tip git­me­gi­ne se­bäp bo­lup bi­ler. Müm­kin bol­du­gy­ça, bu önüm­le­ri sa­tyn al­nan­dan soň­ra ýo­kum­ly­ly­gy­nyň ýit­me­gi­niň öňü­ni al­mak mak­sa­dy bi­len gys­ga wagt­da sarp et­mek has peý­da­ly­dyr.
Gün­do­gar Ang­li­ýa uni­wer­si­te­ti­niň tä­ze yl­my-bar­la­gy­nyň ne­ti­je­si­ne gö­rä, C wi­ta­min­li iý­mit­ler bi­len has köp iý­mit­len­ýän uly ýaş­da­ky adam­la­ryň myş­sa­la­ry­nyň has çe­ýe­di­gi mä­lim edil­di. Umu­man, 50 ýaş­dan uly adam­lar­da her ýyl myş­sa­la­ry­nyň çe­ýe­li­gi­niň pe­se gaç­ýan­dy­gy üçin ola­ryň bu wi­ta­mi­ne baý iý­mit­ler bi­len iý­mit­len­me­gi has ze­rur­dyr.
Yn­san sag­ly­gy­ny go­ra­mak­da te­bi­ga­tyň der­man ösüm­lik­le­ri­ni, mi­we­le­ri, gök önüm­le­ri we olar­dan alyn­ýan dür­li gör­nüş­li peý­da­ly se­riş­de­le­ri ulan­mak ga­dy­my dö­wür­ler­den bä­ri do­wam edip gel­ýär. Sag­dyn iý­mit­len­mek üçin mi­we­ler­den taý­ýar­la­nan ta­gam­dyr şi­re­ler, mü­rep­be­ler, gök we bak­ja önüm­le­rin­den taý­ýar­la­nan na­har­lar, iş­däa­çar­lar şy­pa­ly­ly­gy bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Dog­ry iý­mit­len­mek sag­dyn­ly­gyň gi­re­wi­dir. Gün­de­lik na­har­da wi­ta­min­le­re baý önüm­ler bi­len iý­mit­len­mek adam be­de­ni­niň sag­dyn bol­ma­gy­na kö­mek ed­ýär. Wi­ta­mi­ne baý önüm­le­riň sag­ly­ga peý­da­sy­nyň uly bol­şy ýa­ly, ola­ryň ada­ma hy­juw, joş­gun, keý­pi­çag­lyk ber­ýän­di­gi hem bel­li­dir.

Baý­ram­mu­ham­met HA­NOW,
S.A.Ny­ýa­zow adyn­da­ky Türk­men oba ho­ja­lyk uni­wer­si­te­ti­niň ta­ly­by.