Sanasaň sogaby bar

Göräýmäge ýö­ne­keý zat ýa­ly gö­rün­se-de, san­lar hal­ky­my­zyň dur­mu­şy­na, dün­ýä­ga­raý­şy­na, ynam-yg­ty­ka­ty­na giň­den or­na­şan tä­sin we syr­ly me­se­le­le­riň bi­ri. Il için­de san­lar bi­len bag­ly en­çe­me na­kyl­lar, aýt­gy­lar, dü­şün­je­ler, yrym­lar we däp-des­sur­lar bar. Bu­la­ry öw­ren­mek, ma­ny­sy­na dü­şün­mek gy­zyk­ly bol­sa ge­rek. Il­ki bi­len na­kyl­la­ra we aýt­gy­la­ra göz aý­la­lyň:
52 aýtsaňam, bary 1.
25-iň dälijesi.
50 gepden belli gep.
7 ölçäp, 1 kes.
Döwüljek araba 40 gün öňünden jygyldar.
1 gün duza 1000 gün salam.
3 et-de, bes et.
3-den soň puç.
Tagan aýagy 3 bolar.
7 hazynanyň 1-i.
8 aýak sergezdan.
9-y düzüw…
Bularyň her bi­ri­niň sim­wo­li­ki ma­ny­sy bar. Bi­ziň pi­ki­ri­miz­çe, halk ara­syn­da giň­den ula­nyl­ýan «52 aýt­sa­ňam, ba­ry 1» aýt­gy­sy ge­çen asyr­da dö­rän bol­ma­ly. Çün­ki 52-ni bir ýy­lyň do­wa­myn­da­ky 52 hep­de bi­len bag­la­ny­şyk­ly gör­ýä­ris. Bu gör­ke­zi­ji hem mi­la­dy ýyl ha­sa­by­na ga­bat gel­ýär. «25-iň dä­li­je­si» aýt­gy­syn­da­ky san bol­sa ada­myň ýaş aý­ra­tyn­ly­gy bi­len bag­ly. Bu ýaş ada­myň ja­hyl­lyk­dan saý­la­nyp, «men» di­ýen wag­ty. Şo­nuň üçin şa­hyr Ke­rim Gur­ban­ne­pe­sow «Ýig­rim bäş­de at­syň sen» di­ýip bel­le­ýär.
San­lar hal­kyň ynam-yg­ty­ka­ty bi­len hem bag­ly­dyr. Il için­de «Öz­ge sä­he­di bil­me­seň, üç ýe­di­ni bil­me­diň­mi?!» di­ýen aýt­gy bar. Bu ýer­dä­ki üç ýe­di her aýyň do­wa­myn­da­ky ýe­di­lik­ler, ýag­ny aýyň 7-si, 17-si, 27-si­dir. Köp­ler bu se­ne­le­ri sä­het­li gün­ler ha­sap­lap­dyr­lar. Mun­dan baş­ga-da, san­lar adam­la­ryň dur­muş bi­len bag­ly däp-des­sur­la­ryn­da hem orun alyp­dyr. Adam dün­ýä­den öten­den soň­ra üçi, ýe­di­si, kyr­ky, ýü­zi ýa­ly bel­li gün­ler­de ýas bag­la­nyp­dyr.
Il için­de «ada­myň ýe­di ar­ka­sy» di­ýen dü­şün­je hem bar­dyr. Olar şeý­le at­lan­dy­ryl­ýar: ogul, ag­tyk, çow­luk, ýuw­luk, gow­luk, geň­lik, taň­lyk.
«Ada­myň ýe­di ata­sy bar» hem di­ýil­ýär. Olar şeý­le at­lan­dy­ryl­ýar: Adam ata, Nuh ata, öz ataň, azan ataň, sün­net ataň, ylym ataň we ga­ýyn ataň.
San­lar gün­de­lik dur­mu­şy­myz­da hem diý­seň iş­jeň­dir. «Hep­de» sö­zi «ýe­di» diý­me­gi aň­lad­ýar, şo­nuň üçin hem bir hep­dä­niň do­wa­myn­da ýe­di gün bar. Bu gün­ler şeý­le at­lan­dy­ryl­ýar: du­şen­be, si­şen­be, çar­şen­be, pen­şen­be, an­na, şen­be, ýek­şen­be. Gün­le­riň at­la­ry şeý­le ma­ny­la­ry aň­lad­ýar: «şen­be» sö­zü­niň eti­mo­lo­gi­ýa­sy «gün» sö­zi bi­len bag­ly­dyr. Ýek – bir, du – iki, si – üç, çar – dört, pen (penç) – bäş diý­me­gi aň­lad­ýar. «Ýek» sö­zü­niň ma­ny­sy «ýe­ke» sö­zün­de, «du» sö­zü­niň ma­ny­sy «du­tar» sö­zün­de (iki ta­ry­nyň bar­dy­gy bi­len bag­ly), «çar» sö­zü­niň ma­ny­sy «Ça­ry» di­ýen adam adyn­da (dör­dün­ji ça­ga da­kyl­ýar) ýa-da «çar ta­rap» di­ýen söz dü­zü­min­de, «penç» sö­zü­niň ma­ny­sy bol­sa «pen­je» sö­zün­de (bäş bar­ma­gyň bar­dy­gy bi­len bag­ly) sak­la­nyp ga­lyp­dyr. On­da nä­me üçin hep­de du­şen­be gü­ni, ýag­ny ikin­ji gün­den baş­lan­ýar­ka? Bu ýag­daý hij­ri ýyl ha­sa­by­nyň ýö­re­di­li­şi bi­len bag­ly­dyr.
Ga­raz, san­lar dur­mu­şy­myz­da giň­den or­na­şan syr­ly we ma­ny­sy­ny çöş­läp bil­seň, diý­seň gy­zyk­ly me­se­le­dir. Biz bu me­se­lä­niň «gä­di­gin­den ga­ra­dyk». Do­wa­my­ny ge­tir­me­gi, hor­mat­ly oky­jy­lar, si­ze goý­ýa­rys!

Meňlitäç ÝOLAMANOWA,
Aşgabat şäherindäki 42-nji ýöriteleşdirilen orta mekdebiň mugallymy.