Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­miz ede­bi mi­ra­sy­my­zy öw­ren­mek, mil­li me­de­ni­ýe­ti­mi­zi ýaş­la­ryň aňy­na or­naş­dyr­mak ba­ra­da uly ta­gal­la­lar ed­ýär. Me­de­ni­ýe­ti­mi­ze we sun­ga­ty­my­za Ýer ýü­zü­niň äh­li döw­let­le­rin­de be­lent sar­pa go­ýul­ýar. Bu ba­bat­da şy­gyr­la­ry hiç ha­çan öç­me­jek, kö­nel­me­jek ter­bi­ýe­çi­lik mek­de­bi bo­lan nus­ga­wy şa­hyr­la­ry­my­zyň ede­bi mi­ra­sy diý­seň uly äh­mi­ýe­te eýe­dir. Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň eser­le­ri­ni çuň­ňur öw­ren­mek yl­my jem­gy­ýet­çi­li­giň ün­sü­ni özü­ne çek­ýär. Gün­do­ga­ry öw­re­ni­ji alym Ý.Ber­tels Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­ny «Jem­şi­diň ja­my» di­ýip at­lan­dy­ryp­dyr. Çün­ki şa­hy­ryň her bir şyg­ry­nyň, her bir se­ti­ri­niň aňyr­syn­da he­niz yn­sa­ny­ýe­te mä­lim bol­ma­dyk syr­la­ryň be­ýik açyş­la­ry bar. Şo­nuň üçin di­ňe bir türk­men alym­la­ry däl, eý­sem, bü­tin dün­ýä­niň alym­la­ry Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň öm­rü­ni we dö­re­di­ji­li­gi­ni öw­ren­mek­li­gi öz­le­ri­ne borç ha­sap­la­ýar­lar. Mag­tym­gu­ly­nyň ru­hy-ah­lak pi­kir­le­ri umu­ma­dam­zat de­re­je­sin­de, şo­nuň bi­len bir­lik­de ýaş nes­liň ter­bi­ýe­çi­lik işin­de ba­ha­sy­na ýe­tip bol­ma­jak gen­ji-ha­zy­na­dyr. Ata-ba­ba­la­ry­myz per­zent­le­ri­ne pent eden­le­rin­de Mag­tym­gu­ly­nyň şy­gyr­la­ry bi­len mer­da­na­ly­gy ün­däp­dir­ler. Mag­tym­gu­ly ah­lak­ly­lyk, ýag­şy­lyk-ýa­man­lyk, ýa­lan­çy-pa­ny dü­şün­je­le­ri­ne esas­la­nyp, ýag­şy­lyk et­me­giň, ylym öw­ren­me­giň ýol-ýörel­ge­si­ni us­sat­lyk bi­len sal­gy ber­ýär. Akyl­dar şa­hyr adam­kär­çi­li­gi, yn­san ba­la­sy­na mah­sus bol­ma­dyk edep­siz­lik­le­ri in­kär edip­dir. Ol çi­lim­keş­le­ri, nas at­ýan­la­ry öz pi­şe­le­rin­den el çek­mä­ge ça­gyr­ýar, şeý­le ýa­ra­maz en­dik­le­riň sag­ly­ga, jem­gy­ýe­te ýa­ra­maz tä­sir ed­ýän­di­gi­ni, ab­raý-mer­te­bä­ňi pe­se dü­şür­ýän­di­gi­ni de­ger­li my­sal­la­ryň üs­ti bi­len be­ýan ed­ýär. Be­ýik şa­hy­ryň eser­le­rin­de ylym-bi­lim me­se­le­si hem goz­gal­ýar. Ol aň-dü­şün­je­li, so­wat­ly adam­la­ry ýe­tiş­dir­mek ug­run­da yl­ha­my­ny gaý­gyr­ma­ýar. Be­ýik söz us­sa­dy ylym-bi­lim ba­ra­da­ky dü­şün­je­si­ni ýa­şa­ýan döw­ri, dur­muş tej­ri­be­si bi­len bag­la­nyş­dy­ryp, oka­ma­gy, bi­lim­li-ylym­ly bol­ma­gy ün­däp­dir.
Mag­tym­gu­ly, il­kin­ji no­bat­da, dog­ru­çyl bol­ma­gy ün­de­ýär. Bu pi­kir onuň en­çe­me goş­gu­la­ry­nyň için­den eriş-ar­gaç bo­lup geç­ýär. Şa­hyr «Gi­di­ji bol­ma» di­ýen şyg­ryn­da:
Mert og­lu­dyr, ile ýa­zar des­ter­han.
Dog­ry söz üs­tün­de be­rer şi­rin jan.
Öm­rü­ni öt­gü­rer, diý­mez bir ýa­lan,
Jäht eý­läp, ýa­lan söz aý­dy­jy bol­ma.
Be­ýik söz us­sa­dy oky­jy bi­len aý­ra­tyn tä­sir­li dil­de – yn­san duý­gu­sy­ny güýç­li tol­gun­dyr­ma­ga ukyp­ly çe­per keş­biň di­lin­de söz­leş­ýär. Py­ra­gy­nyň çuň paý­ha­sy, ýi­ti ze­hi­ni, öňden­gö­rü­ji­li­gin­den ke­ma­la ge­len şy­gyr­la­ry yn­san kal­byn­da ebe­di yz gal­dyrýar. Mag­tym­gu­ly­nyň ede­bi dö­re­di­ji­li­gi­ne mah­sus bu aý­ra­tyn­lyk­lar on­dan soň­ky nus­ga­wy şa­hyr­la­ry­my­zyň çe­per dö­re­di­ji­li­gi­ne hem uly tä­sir edip­dir. Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň pä­him-pa­ra­sa­da pü­re-pür şy­gyr­la­ryn­dan hem-de onuň dö­re­di­ji­lik däp­le­rin­den tä­sir­le­nen türk­men nus­ga­wy şa­hyr­la­ry mil­li di­li­mi­ziň ma­ny go­ýa­zy­ly­gy­ny, şi­rin­li­gi­ni öz eser­le­rin­de örän us­sat­lyk bi­len ulan­ma­gy ba­şa­ryp­dyr­lar. Me­se­lem, Mol­la­ne­pe­siň ede­bi mi­ra­syn­da akyl­dar Mag­tym­gu­ly­nyň ýi­ti tä­si­ri aý­dyň du­ýul­ýar.
Mag­tym­gu­ly:
Aý­da­dyr Mag­tym­gu­ly, asal er­miş­dir til­le­rim
Arş iç­re me­kan tu­tan ajap des­ta­nym bar me­niň
diý­se, Mol­la­ne­pes:
Ne­pes, sen söz­le­seň ulus il­ler­de,
Bil­bil şeý­da bo­lar tä­ze gül­ler­de,
Asal ez­gil da­han iç­re til­ler­de,
Ary hü­jüm eý­lär, bal se­sin aň­sa
di­ýip, sa­da dil­de ýa­zy­lan se­tir­ler bi­len hal­kyň kal­byn­da mü­di­mi­lik orun al­ýar.
Sö­z us­sa­dy Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy yn­sa­ny­ýe­te akyl-paý­has öw­ret­mek bi­len bi­le­lik­de yn­sa­nyň duý­gu­sy­ny güýç­li tol­gun­dyr­ma­ga, kal­by­ňa ýag­şy­lyk nu­ru­ny çaý­ma­ga ukyp­ly bo­lan çe­per dil­de söz­le­ýär. Py­ra­gy­nyň çuň paý­ha­sy, ýi­ti ze­hi­ni ne­ti­je­sin­de dö­rän şy­gyr­la­ry uly tä­sir, ömür­lik yz gal­dyrýar. Yn­sa­ny­ýe­tiň çe­per ha­zy­na­syn­da he­mi­şe­lik orun alan aja­ýyp ede­bi­ýa­tyň ta­ry­hyn­dan mä­lim bol­şy ýaly, şa­hy­ryň dö­re­di­ji­li­gin­dä­ki öwüt-ün­dew­ler kä­mil hem-de çe­per gör­nüş­ler onuň dün­ýä­ga­raý­şy bi­len aý­ryl­maz bag­la­ny­şyk­ly­dyr.
Ga­dy­my gün­do­gar nus­ga­wy şa­hyr­la­ry­nyň eser­le­ri­ni köp oka­ma­gy, köp ýurt­la­ra sy­ýa­hat et­me­gi Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň göz­ýe­ti­mi­ni has hem gi­ňeld­ýär. Hy­wa­da­ky Şir­ga­zy med­re­se­sin­de okan wag­ty şa­hyr beý­le­ki ta­lyp­la­ryň ha­ly­pa­sy bol­ýar. Bu bol­sa şa­hy­ryň öz deň-duş­la­ry­nyň ara­syn­da bi­li­mi­niň hem-de at-ab­ra­ýy­nyň be­lent­de bo­lan­dy­gy­na şa­ýat­lyk ed­ýär. Mag­tym­gu­ly­nyň en­çe­me ýurt­la­ra sy­ýa­hat edip, Gün­do­ga­ryň yl­my mer­kez­le­rin­de bi­lim alyp, örän uly dur­muş tej­ri­be­si­ni top­la­nyn­dan soň ata Wa­ta­na, mäh­ri­ban hal­ky­nyň ara­sy­na gaý­dyp ge­len­den soň dö­re­di­ji­lik äle­min­de has-da ön­jeý­li iş­län döw­ri baş­lan­ýar. Bü­tin dur­ky il-gü­nü­ne bo­lan çäk­siz söý­gi bi­len ýug­ru­lan akyl­dar şa­hyr di­ňe öz döw­ri­niň däl, eý­sem, hal­kyň gel­je­gi we gel­jek­ki ne­sil­le­ri­niň ru­hun­da hem kal­byn­da ebe­di ýa­şa­jak mu­kad­des pi­kir­le­ri­ni, ah­lak dü­şün­je­le­ri­ni, şy­gyr ýaz­ma­gyň, hal­kyň söý­gü­si­ne eýe bol­ma­gyň be­ýik mek­de­bi­ni, aý­dyň ýö­rel­ge­si­ni goý­ma­gy ba­şar­dy.
Şa­hy­ryň öm­rü­niň ýe­ke­je pur­sa­dy hem Wa­ta­ny­nyň, hal­ky­nyň yk­ba­lyn­dan so­wa geç­me­ýär. Mag­tym­gu­ly halk bi­len bir jan, bir ten bo­lup ýa­şa­ýar. Hut şo­nuň üçin hem halk oňa «Mil­li şa­hyr», «Nus­ga­wy şa­hyr», «Akyl­dar şa­hyr» di­ýen be­ýik at­la­ry ber­ýär. Akyl­dar şa­hy­ryň ýo­ly, go­ýup gi­den be­ýik ter­bi­ýe­çi­lik mek­de­bi, özün­den soň­ky ne­sil­ler ta­ra­pyn­dan do­wam et­di­ril­ýär, ös­dü­ril­ýär hem dur­mu­şa ge­çi­ril­ýär. Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň ede­bi mek­de­bi­ni türk­men nus­ga­wy şa­hyr­la­ry Ke­mi­ne, Mol­la­ne­pes, Seý­di, Ze­li­li, Mä­tä­ji, Mis­gin­gy­lyç do­wam et­dir­di. Türk­men ede­bi­ýat­çy alym­la­ry, şa­hyr­la­ry, sun­gat iş­gär­le­ri şol ýö­rel­ge­le­ri ös­dü­rip, be­ýik de­re­je­le­re ýe­tir­di­ler.
Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň: «Türk­men­ler bag­la­sa bir ýe­re bi­li…» di­ýen ar­zu­wy ha­syl bol­dy. Türk­me­nis­tan öz­baş­dak döw­let bo­lup, dün­ýä­niň yla­laş­dy­ry­jy mer­ke­zi­ne öw­rül­di. Şa­hy­ryň paý­ha­sa ýug­ru­lan se­tir­le­ri in­di üç asy­ra go­laý wagt bä­ri dün­ýä ýal­kym sal­ýar, bü­tin adam­za­dy he­mi­şe go­wu­ly­ga ça­gyr­ýar. Şa­hy­ryň ýag­şy­ny gol­da­mak, gö­zel­li­ge gu­wan­mak ýa­ly ru­hy sag­dyn­ly­ga ça­gyr­ýan se­tir­le­ri wag­tyň geç­me­gi bi­len bar­ha öz tä­si­ri­ni art­dyr­ýar. Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy öz esa­sy we­zi­pe­si­ni – yn­san­la­ry ru­hy taý­dan ter­bi­ýe­le­mek, ola­ryň kal­byn­da ýag­şy­lyk, päk­lik duý­gu­la­ry­ny oýar­mak di­ýip dü­şü­nip­dir. Akyl­dar şa­hy­ryň ah­lak­ly­ly­ga, me­de­ni­ýe­te dü­şü­ni­şi­niň hä­si­ýet­li ta­rap­la­ry­nyň bi­ri, on­da en­çe­me ah­lak ugur­la­ryň ynan­ja ut­gaş­ma­gy­dyr. Şo­nuň üçin onuň ah­lak ga­ra­ýyş­la­ry di­ni, dün­ýe­wi, ah­lak ýö­rel­ge­le­ri bi­len ut­ga­şyp gid­ýär.
Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň şy­gyr­la­ry jöw­her paý­ha­sy­nyň, te­bi­gy ze­hi­ni­niň aja­ýyp mi­we­si bo­lup, türk­men hal­ky­nyň akyl-paý­ha­sy­nyň ha­ky­ky da­ba­ra­lan­ma­sy hök­mün­de her bi­ri­mi­ziň kal­by­my­za we dur­mu­şy­my­za mä­käm or­naş­dy. Mag­tym­gu­ly­nyň şy­gyr­la­ryn­da hal­ky­my­zyň şöh­rat­ly geç­mi­şi­ çyn­la­kaý su­rat­lan­dy­ry­lyp, hä­zir­ki ýa­ly aja­ýyp eý­ýa­ma, bagt­ly gel­je­ge bar­ýan aý­dyň ýo­ly be­ýan edil­ýär. Bu goş­gu­lar ru­hu­my­zy, kal­by­my­zy tä­miz­leý­ji gud­ra­ta eýe bo­lan aja­ýyp akyl-paý­has um­ma­ny­dyr. Ýaş­la­ry­myz üçin yl­my-tag­ly­my esas, okuw-usu­ly çeş­me hem-de ter­bi­ýe mek­de­bi hök­mün­de onuň gym­ma­ty eg­sil­mez­dir. Hä­zir­ki wagt­da akyl­da­ryň goş­gu­la­ry umu­ma­dam­zat ru­hy gym­mat­lyk­la­ry­nyň gen­ji-ha­zy­na­sy­na uly go­şant hök­mün­de dün­ýä­niň mil­li­on­lar­ça adam­la­ry ta­ra­pyn­dan yk­rar edil­ýär. Mag­tym­gu­ly­nyň do­ga­ýy söz­le­ri türk­me­ni dün­ýä ta­nad­ýar, ze­mi­niň halk­la­ry bi­len ýa­kyn­laş­dyr­ýar, dost­laş­dyr­ýa­r, do­gan­laş­dyr­ýar. Türk­men hal­ky­nyň ylym-bi­lim çeş­me­si bo­lan mu­kad­des dür­dä­ne şy­gyr­lar dün­ýä­niň dür­li ýurt­la­ryn­da ýa­şa­ýan halk­la­ryň ara­syn­da-da uly gy­zyk­lan­ma dö­red­ýär. Ol şy­gyr­lar dün­ýä halk­la­ry ta­ra­pyn­dan pa­ra­hat­çy­ly­gy, dost­lu­gy, do­gan­ly­gy, yn­san­per­wer­li­gi, wa­tan­sö­ýü­ji­li­gi, ru­hu­be­lent­li­gi, mil­li mad­dy hem ru­hy gym­mat­lyk­la­ra ga­dyr goý­ma­gy kal­ba or­naş­dyr­ýan tag­ly­mat hök­mün­de ka­bul edil­ýär. Paý­has­ly söz­ler gün­sa­ýyn ös­ýän, öňe bar­ýan adam­zat nes­li­ne özü­niň öw­re­di­ji, öz­ger­di­ji, gö­zel­li­ge, ru­hu­be­lent­li­ge ça­gy­ry­jy oňaý­ly tä­si­ri­ni ýe­tir­ýär. Akyl­dar şa­hy­ryň ede­bi mi­ra­sy mert­li­gi, ba­tyr­ly­gy, wa­tan­çy­ly­gy, söý­gi­ni wasp edip, ýaş­la­ryň kal­byn­da uly orun al­dy. Bu bol­sa akyl­dar şa­hy­ryň türk­men hal­ky­nyň öňün­de bi­ti­ren hyz­mat­la­ry­nyň çäk­siz­di­gi­ni gör­kez­ýär. Şa­hy­ryň öz pederi Döw­let­mäm­met Aza­da bo­lan ga­ra­ýyş­la­ry, aý­dy­şyk­la­ryn­da­ky mer­te­be sak­laý­şy ýaş ne­sil üçin öz­bo­luş­ly mek­dep­dir. Akyl­dar şa­hy­ry­my­zyň türk­men mil­li ter­bi­ýe­çi­lik hä­si­ýet­le­ri­niň iň naý­ba­şy­la­ry­na ýug­ru­lan şy­gyr­la­ry bol­sa mil­li türk­men pe­da­go­gi­ka­sy­nyň hiç ha­çan kö­nel­me­jek nus­ga­lyk mek­de­bi­dir.

Döw­ran An­na­ne­pe­sow,
Döwletmämmet Azady adyndaky Türkmen milli dünýä dilleri institutynyň mugallymy.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА