Hä­zir­ki dö­wür­de ýur­du­my­zyň ýo­ka­ry okuw mek­dep­le­rin­de yk­dy­sa­dy bi­lim­le­ri öw­ret­mek iş­le­ri kä­mil öz­ge­riş­le­ri baş­dan ge­çir­ýär. Bu, esa­san hem, mil­li yk­dy­sa­dy­ýet­de bo­lup geç­ýän üýt­geş­me­ler bi­len bag­ly­dyr. Çün­ki onuň gur­lu­şy üýt­ge­ýär, yk­dy­sa­dy gi­ňiş­lik git­di­gi­çe ulal­ýar. Şol bir wag­tyň özün­de, yk­dy­sa­dy tä­sir­le­riň esa­syn­da­ky gat­na­şyk­lar hem üýt­ge­ýär. Yk­dy­sa­dy hü­när bo­ýun­ça bi­lim al­ýan ta­lyp­la­ryň hä­zir­ki za­man bi­li­mi, jem­gy­ýet­çi­lik dur­mu­şyn­da­ky äh­li üýt­geş­me­le­ri öz wag­tyn­da öw­ren­me­gi, tiz hem dog­ry ne­ti­je çy­kar­ma­gy­ny ta­lap ed­ýär. Dür­li pu­dak­lar çe­ýe pi­kir­len­mä­ge ukyp­ly, çalt üýt­ge­ýän yk­dy­sa­dy ýag­daý­la­ra uý­gun­la­şyp bil­ýän hü­när­men­le­re aý­ra­tyn is­leg bil­dir­ýär.
Zäh­met ba­za­ry bäs­deş­li­giň ýo­kar­lan­ma­gy­ny yk­dy­sat­çy hü­när­men­le­riň öňün­de mö­hüm we­zi­pe edip goý­ýar. Bu bol­sa yk­dy­sa­dy, ma­li­ýe we sal­gyt ug­run­dan bi­lim al­ýan ta­lyp­lar üçin uly müm­kin­çi­lik­le­ri dö­red­ýär. Şeý­le yk­dy­sa­dy ders­le­riň bi­ri-de, gel­jek­ki sal­gyt­çy hü­när­men­le­ri taý­ýar­la­mak­da esa­sy orun tut­ýan, sal­gyt­lar we sal­gyt sal­mak der­si­dir. Ders yk­dy­sa­dy we hu­kuk gat­na­şyk­la­ry­nyň aý­ra­tyn bö­le­gi bol­mak bi­len, ýaş yk­dy­sat­çy­lar taý­ýar­la­ny­lan­da ze­rur­lyk ha­sap­lan­ýar. Çün­ki hä­zir­ki dö­wür­de kä­bir sal­gyt­la­ryň gur­lu­şy­nyň, tö­le­ni­li­şi­niň aý­ra­tyn­lyk­la­ry düýp­gö­ter ta­pa­wut­lan­ýar. Her bir ýur­duň sal­gyt ul­ga­my­nyň dö­re­ýiş ta­ry­hy we amal ediş tej­ri­be­si mil­li aý­ra­tyn­lyk­la­ry­na bag­ly­lyk­da üýt­ge­ýär. Hut şu nuk­daý­na­zar­dan, bu ugur­dan di­ňe ama­ly bi­lim al­mak ýe­ter­lik bol­man, eý­sem, döw­le­tiň sal­gyt ul­ga­my­nyň eme­le gel­şi­ne we al­nyp ba­ryl­ýan sal­gyt sy­ýa­sa­ty­na do­ly dü­şün­mek, sal­gyt sal­mak na­za­ry ga­ra­ýyş­lar ba­ba­tyn­da düýp­li bi­lim­le­riň top­lu­my­ny bin­ýat edin­mek, yl­myň bar bo­lan me­se­le­le­ri­ne dü­şün­mek mö­hüm­dir. Şun­da yk­dy­sa­dy ders­le­ri okat­ma­gyň usul­la­ry bi­len bag­ly me­se­le­le­re wa­jyp or­nuň de­giş­li­di­gi­ni gör­mek bol­ýar. Bu ders­ler yl­my göz­leg­le­riň usu­ly­ýe­ti­ne esas­la­nyp gi­ňiş­le­ýin oka­dyl­ma­gy ta­lyp­la­ryň tä­ze­çil ga­ra­ýyş­la­ry­ny açyp gör­kez­me­gi­ne iter­gi ber­ýär.
Yl­my-der­ňew usu­ly­ýe­ti – ta­ly­byň bar bo­lan yk­dy­sa­dy tag­ly­mat­la­ry­ny kes­git­le­mek we kä­mil­leş­dir­mek uky­by­ny ulan­ma­gy ar­ka­ly ama­la aşy­ryl­ýar. «Usu­ly­ýet» dü­şün­je­si göz­le­giň, okat­ma­gyň, şeý­le-de, bi­lim al­ma­gyň bel­li bir çe­me­leş­me­si­ni aň­lad­ýar. Sal­gyt sal­mak­ly­ga de­giş­li ders­ler yk­dy­sa­dy hu­ku­gyň we sal­gyt hu­ku­gy­nyň bi­te­wü­li­gi bo­lup çy­kyş ed­ýär.
Ýo­ka­ry okuw mek­dep­le­ri­ni ta­mam­la­ýan ta­lyp­la­ryň bir bö­le­gi ge­l­jek­ki hü­när ug­ry bo­ýun­ça sal­gyt gul­lu­gyn­da zäh­met ýo­lu­na baş­la­ýar. Bir bö­le­gi bol­sa, yk­dy­sa­dy­ýe­tiň dür­li pu­dak­la­ryn­da zäh­met çek­me­gi saý­la­ýar­lar. Bi­rin­ji ýag­daý­da, ýaş hü­när­men­le­re sal­gyt­la­ry düz­gün­leş­dir­mek we sal­gyt gö­zeg­çi­li­gi­ni ama­la aşyr­mak­da mil­li ka­nun­çy­ly­gy kä­mil­leş­dir­mek bo­ýun­ça mag­lu­mat­la­ryň el­ýe­ter­li­li­gi dö­re­dil­ýär. Ikin­ji ýag­daý­da bol­sa, sal­gyt ug­run­dan bi­lim al­ma­gyň ne­ti­je­sin­de ýaş hü­när­men­ler, de­giş­li eda­ra-kär­ha­na­sy­nyň gir­de­ji­si­ni art­dy­ryp, sal­gyt ka­nun­çy­ly­gy­na la­ýyk­lyk­da sal­gyt­la­ryň möç­be­ri­ni müm­kin bo­lan­dan pes de­re­je­de gu­rap bil­ýär­ler. Hu­su­san-da, bu ugur­dan döw­re­bap bi­lim­li hü­när­men­ler, yk­dy­sa­dy işiň äh­li gör­nüş­le­rin­de sal­gyt sal­mak bo­ýun­ça mas­la­hat­çy bo­lup çy­kyş ed­ýär­ler.
Ýo­ka­ry bi­lim al­mak – ylym bi­len meş­gul­lan­ma­gyň il­kin­ji bas­gan­ça­gy­dyr. Hut şu ýer­de hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň «bi­lim – ylym – önüm­çi­lik» di­ýen zyn­jy­ry eme­le gel­ýär. Bu zyn­jyr ta­lyp ýaş­la­ryň alan bi­lim­dir yl­my­ny önüm­çi­lik­de kä­mil­leş­dir­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­ýär. Yk­dy­sa­dy ugur­dan bi­lim al­mak hem sal­gyt sal­mak­ly­gy düz­gün­leş­dir­mek bo­ýun­ça yl­my göz­leg­le­ri ge­çir­mek­de tej­ri­be top­la­ma­ga şert dö­red­ýär. Sal­gyt sal­ma­ga de­giş­li ders­le­riň dü­zü­mi umu­my we ama­ly sa­pak­la­ry öz içi­ne al­ýar. Onuň do­wa­myn­da yk­dy­sa­dy iş­jeň­li­ge sal­gyt sal­mak hem-de sal­gyt hu­kuk gat­na­şyk­la­ryň ka­nu­ny aý­ra­tyn­lyk­la­ry öw­re­dil­ýär.
Okuw­la­ryň üs­tün­lik­li al­nyp ba­ryl­ma­gy­nyň esa­sy ala­ma­ty sa­pa­gyň do­wa­myn­da ber­len mag­lu­mat­la­ryň öz­baş­dak öz­leş­di­ril­me­gi­dir. Şu ýer­de ama­ly sa­pak­la­ryň aý­ra­tyn äh­mi­ýe­te eýe­di­gi­ni bel­le­mek ge­rek.
Is­len­dik me­se­lä­ni köp­çü­lik­le­ýin ara alyp mas­la­hat­laş­mak, dür­li gör­nüş­li mag­lu­mat­la­ry de­ňeş­dir­mek hem okuw usu­ly ýa-da ama­ly sa­pak gör­nü­şin­de ge­çi­ri­lip bil­ner. Şeý­le sa­pak­la­ryň do­wa­myn­da ta­lyp­lar bi­ri-bi­ri bi­len pi­kir al­şyp bil­ýär­ler. Sa­pak­la­ryň taý­ýar­lyk, esa­sy we jem­leý­ji tap­gyr­la­ry ta­pa­wut­lan­dy­ryl­ýar. Taý­ýar­lyk tap­gy­ry to­par­la­ýyn ara al­nyp mas­la­hat­laş­ma­gyň mö­hüm bö­le­gi bo­lup, onuň do­wa­myn­da ta­lyp­lar söh­bet­deş­li­ge taý­ýar­lan­ýar­lar. Bu tap­gyr­da ta­lyp­la­ryň dyk­ga­ty­na ze­rur mag­lu­mat­la­ry ýe­tir­mek we to­par­la­ýyn ara alyp mas­la­hat­laş­ma­ga taý­ýar­lyk gö­rül­ýän me­se­lä gy­zyk­lan­ma dö­ret­mek mö­hüm­dir. Ne­ti­je­de, ýaş­la­ryň me­se­lä­ni bi­le­lik­de çöz­mä­ge bo­lan ukyp­la­ry art­ýar. Jem­leý­ji tap­gyr pi­kir­le­riň, ga­ra­ýyş­la­ryň we ka­rar­la­ryň umu­my yla­la­şyl­ma­gy bi­len hä­si­ýet­len­di­ril­ýär. Bu tap­gyr­da her gat­na­şy­jy­nyň tu­tuş to­pa­ryň işi­ne go­şan şah­sy go­şan­dy sel­je­ril­ýär. Tej­ri­bä­niň gör­ke­zi­şi ýa­ly, bu usu­ly­ýet bi­te­wi yl­my ga­raý­şyň dö­re­me­gi­ne ýar­dam ber­ýär. Ta­lyp­la­ryň pi­kir öz­baş­dak­ly­gy­ny we iş­jeň­li­gi­ni güýç­len­dir­ýär.
Hä­zir­ki wagt­da ýo­ka­ry okuw mek­dep­le­ri­niň okuw mak­sat­na­ma­la­ryn­da mu­gal­lym­la­ryň öňün­de go­ýul­ýan we­zi­pe­le­riň kes­git­li we anyk ýe­ri­ne ýe­ti­ril­me­gi mö­hüm­dir. El­bet­de, bu mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­tiň pu­dak­la­ryn­da hü­när­men­le­re bo­lan ze­rur­lyk­la­ryň ta­la­ba­la­ýyk üp­jün edil­me­gi­ne şert dö­red­ýär. Bu ba­şar­nyk yk­dy­sa­dy­ýe­tiň ugur­la­ryn­da gi­ňiş­le­ýin bi­lim­le­ri göz öňün­de tut­ýar. Mun­dan baş­ga-da, gel­jek­ki ýaş hü­när­men­ler­de iş­de ýü­ze çyk­jak ýag­daý­la­ra my­na­syp ba­ha ber­mek bi­len, tiz ka­ra­ra gel­mek ukyp­la­ry­ny taý­ýar­la­ýar. Ta­ly­byň goş­ma­ça öz­baş­dak iş­le­me­gi üçin öz­baş­dak işi, re­fe­rat ýa­ly ba­ha be­riş gu­ral­la­ry hem ula­ny­lyp bi­lin­ýär. Ta­lyp­la­ryň di­ňe taý­ýar­lyk­la­ry­ny yk­dy­sa­dy­ýe­tiň pu­dak­la­ryn­da ýo­ka­ry hü­när­li iş­le­re ug­ruk­dyr­mak däl-de, eý­sem, yl­my-göz­leg iş­le­ri üçin ge­rek bo­lan ba­şar­nyk­la­ry öw­ret­mek hem mö­hüm­dir. Ýo­ka­ry okuw mek­dep­le­ri­ni ta­mam­la­ýan uçu­rym­lar önüm­çi­lik­de iş­le­mek bi­len, tu­tuş adam­za­dyň dur­mu­şyn­da bo­lup geç­ýän üýt­geş­me­le­re we ýag­daý­la­ra dü­şün­me­li, şeý­le-de de­ger­li ne­ti­je çy­kar­ma­ga taý­ýar bol­ma­ly. Ine, şeý­le hü­när­men­ler ýur­du­my­zyň yk­dy­sa­dy ösü­şi­ni üp­jün et­mek­de my­na­syp is­leg­den peý­da­la­nar. Çün­ki dün­ýä tä­ze­lik­le­rin­den ha­bar­ly, döw­re­bap pi­kir­le­nip bil­ýän hü­när­men, ýag­ny adam ka­pi­ta­ly mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­ti­miz­de öz­ge­ri­şi dö­re­der.

Ymam­gu­ly RE­JE­POW,
Ju­ma­gel­di SA­LA­MOW,
Türk­men döw­let ma­li­ýe ins­ti­tu­ty­nyň mu­gal­lym­la­ry.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА