Ösüm­lik­le­riň ýa­şaý­şy üçin daş­ky gur­şa­wyň bel­li bir şert­le­ri ze­rur­dyr. Ola­ryň esas­la­ry ýag­ty­lyk, ýy­ly­lyk, suw, top­rak­da­ky iý­mit ele­ment­le­ri, ho­wa­da­ky kö­mür­tur­şy ga­zy we kis­lo­rod­dyr.
Ýy­ly­lyk aky­my to­hu­myň şi­ne­le­me­gi we gö­ge­rip çyk­ma­gy, gä­mik­le­riň eme­le gel­me­gi, ösüm­lik­le­riň su­wy we iý­mit mad­da­la­ry­ny so­rup al­ma­gy, or­ga­ni­ki mad­da­la­ryň dö­re­me­gi, dür­li or­gan­la­ryň eme­le gel­me­gi hem-de ösüp boý al­ma­gy we ola­ryň ösü­şi­niň her bir döw­rü­niň bo­lup geç­me­gi üçin ze­rur­dyr. Şo­ňa gö­rä-de, ho­wa­nyň tem­pe­ra­tu­ra­sy ösüm­lik­le­riň ýa­şaý­şy­nyň äh­li ta­rap­la­ry­na tä­sir ed­ýär.
Or­ga­ni­ki mad­da­nyň sin­te­zi ýa-da fo­to­sin­tez gök ösüm­lik­le­riň ýa­şaý­şy­nyň mö­hüm funk­si­ýa­sy­dyr. Fo­to­sin­tez üçin bol­sa bir wag­tyň özün­de ýag­ty­lyk, ýy­ly­lyk, suw we iý­mit mad­da­la­ry ze­rur­dyr. Fo­to­sin­te­ziň ma­ny­sy ösüm­lik­le­riň ýap­rak­la­ry­nyň hlo­rop­last­la­ry ta­ra­pyn­dan siň­di­ril­ýän Gün şöh­le­si­niň ener­gi­ýa­sy­nyň tä­si­ri as­tyn­da su­wuň dar­ga­ýan­ly­gyn­dan yba­rat­dyr. Şun­luk­da, er­kin kis­lo­rod eme­le ge­lip, ho­wa ga­ryş­ýar, wo­do­rod bol­sa kö­mür­tur­şy ga­zyň ug­le­ro­dy­na bi­ri­gip, ony di­keld­ýär, ne­ti­je­de bol­sa ug­le­wod­lar, be­lok­lar, kis­lo­ta­lar, wi­ta­min­ler we baş­ga­lar ýa­ly or­ga­ni­ki mad­da­lar eme­le gel­ýär.
Or­ga­ni­ki mad­da­la­ryň dö­re­me­gi bi­len bir wag­tyň özün­de ösüm­lik­ler­de bo­lup geç­ýän gap­ma-gar­şy­lyk­ly pro­se­se «dem alyş» di­ýil­ýär. Dem alyş ösüm­lik­le­riň top­rak­dan suw bi­len bir­lik­de er­gin iý­mit mad­da­la­ry­ny hem alyp, ola­ryň ýap­rak­la­ra ge­çi­ril­me­gi we beý­le­ki ýa­şa­ýyş pro­ses­le­ri üçin ze­rur bo­lan ener­gi­ýa­dan bo­şa­dyl­ma­gy or­ga­ni­ki mad­da­nyň harç­lan­ma­gy bi­len ga­bat gel­ýär. Dem alyş wag­tyn­da ösüm­lik­ler ýy­ly­lyk bö­lüp çy­kar­ýar.
Oba ho­ja­lyk ösüm­lik­le­rin­de fo­to­sin­tez ho­wa­nyň tem­pe­ra­tu­ra­sy 0 de­re­je­den ýo­ka­ry bo­lan­da baş­lan­ýar. Oba ho­ja­lyk ekin­le­ri­niň kö­pü­sin­de fo­to­sin­tez üçin iň az tem­pe­ra­tu­ra 0, +5 de­re­je bo­lan­da has amat­ly­dyr ýa-da fo­to­sin­te­ziň in­ten­siw­li­gi ýo­ka­ry de­re­jä ýe­ten­dä­ki op­ti­mal tem­pe­ra­tu­ra 20 – 30 de­re­je çäk­ler ara­ly­gy ha­sap­lan­ýar. Tem­pe­ra­tu­ra­nyň has-da ýo­kar­lan­ma­gy fo­to­sin­te­ziň in­ten­siw­li­gi­ni üzül-ke­sel pe­seld­ýär, 40-45 de­re­je bo­lan­da bol­sa, ol do­lu­ly­gy­na tog­ta­ýar.
Tem­pe­ra­tu­ra ot­ri­sa­tel ma­ha­lyn­da-da ösüm­lik­le­riň dem al­şy bo­lup bi­ler. Ösüm­lik­le­riň kö­pü­sin­de onuň aşa­ky çä­gi 10 de­re­je, ösüm­lik­le­riň gy­şy üs­tün­den ge­çir­ýän bö­lek­le­rin­de, me­se­lem, agaç­la­ryň pyn­tyk­la­ryn­da hat­da – 20-30 de­re­je ma­ha­lyn­da-da dem alyş me­se-mä­lim bil­dir­ýär.
Oba ho­ja­lyk ösüm­lik­le­ri­niň äh­li­si ýy­ly­lyk ba­ba­tyn­da esa­sy iki to­pa­ra bö­lün­ýär: aram gu­şak­lyk ösüm­lik­le­ri we gü­nor­ta gi­ňiş­li­giň ýy­ly­ly­gy söý­ýän ösüm­lik­le­ri.
Bi­rin­ji to­pa­ra gir­ýän ösüm­lik­ler aram kli­mat şert­le­rin­de ta­ry­hy dö­rän ösüm­lik­ler (gor­çi­sa, no­hut, bug­daý, ar­pa, roj, sü­le, zy­gyr we baş­ga­lar) bo­lup, olar ýy­ly­ly­gy az ta­lap ed­ýär. Ola­ryň to­hu­my tem­pe­ra­tu­ra 1-den 5 de­re­je ara­lyk­da­ka gö­ge­rip çyk­ýar, gül­le­me­gi we ýe­tiş­me­gi üçin bol­sa or­ta­ça tem­pe­ra­tu­ra 10-12 de­re­je bo­lup bi­ler. Mu­nuň ýa­ly ösüm­lik­ler so­wuk ho­wa çy­dam­ly­dyr: ola­ryň gä­mik­le­ri 6-10 de­re­je çen­li do­ňak­ly­gy baş­dan ge­çir­mä­ge ukyp­ly­dyr. Güýz­lük for­ma­la­ry has so­wuk ho­wa çy­dam­ly­dyr. Bi­rin­ji to­pa­ra gir­ýän ösüm­lik­le­riň kö­pü­si­niň ösü­şi de­mir­ga­zy­ga ýa­kyn­laş­dy­gy­ça (uzyn gün­li ösüm­lik­ler) çalt­laş­ýar.
Gü­nor­ta gi­ňiş­li­giň şa­ly, mek­ge­jö­wen, noý­ba, da­ry, go­wa­ça, gar­pyz, ga­wun, hy­ýar we baş­ga­lar ýa­ly ýy­ly­ly­gy söý­ýän ösüm­lik­le­riň ýy­ly­ly­ga bo­lan ta­la­by has ýo­ka­ry­dyr. Ola­ryň to­hu­my­nyň gö­ge­rip çyk­ma­gy üçin tem­pe­ra­tu­ra­nyň 8-15 de­re­je, gül­le­me­gi üçin 15-20 de­re­je bol­ma­gy ge­rek. Bu ösüm­lik­ler tro­pi­ki ýa-da subt­ro­pi­k kli­mat­ly şert­ler­de eme­le ge­len­di­gi üçin pes tem­pe­ra­tu­ra on­çak­ly çy­dam­ly däl­dir. Ola­ryň di­ňe kä­bi­ri (mek­ge­jö­wen, da­ry) 2-3 de­re­jä çen­li gys­ga wagt­la­ýyn do­ňak­ly­ga çy­dap bi­ler, kö­pü­si we­lin, pes tem­pe­ra­tu­ra çy­dam edip bil­me­ýär. Şol bir wag­tyň özün­de olar aşa ys­sa ho­wa çy­dam­ly­ly­gy bi­len ta­pa­wut­lan­ýar.
Gü­nor­ta gi­ňiş­lik ösüm­lik­le­ri­niň kö­pü­si gys­ga gün­li ösüm­lik­le­re de­giş­li­dir we de­mir­ga­zyk­dan gü­nor­ta ýa­kyn­laş­dy­gy­ça ola­ryň ösü­şi çalt­laş­ýar.
Ýur­du­myz­da ekil­ýän oba ho­ja­lyk ösüm­lik­le­riniň we ola­ryň sort­la­rynyň ösüş döw­rü­niň do­wam­ly­ly­gy hem-de ýy­ly­ly­gy ta­lap edi­ji­li­gi dür­li-dür­lüdir. De­mir­ga­zyk­da ar­pa­nyň, sü­lä­niň, no­hu­dyň we beý­le­ki ekin­le­riň tiz ýe­ti­şe­gen sort­la­ry ekil­ýär, şol sort­lar ösüş döw­rü­niň or­ta­ça gi­je-gün­diz­lik tem­pe­ra­tu­ra­sy­nyň je­mi 1000 de­re­jä ba­ra­bar bo­lan 60-70 gü­nüň için­de ýe­tiş­ýär. Mu­nuň ter­si­ne, go­wa­ça­nyň tiz ýe­ti­şe­gen sort­la­ry­nyň ösü­şi 120-130 gün­läp do­wam ed­ýär, umu­my ýy­ly­ly­gy ta­lap edi­ji­li­gi bol­sa 2500-3000 de­re­jä ýet­ýär, giç ýe­tiş­ýän sort­la­ry­nyň ösü­şi üçin bol­sa 150-160 gün we je­mi 4000 de­re­jä go­laý ýy­ly­lyk ge­rek bol­ýar.
Ösüm­lik­le­riň ýa­şaý­şyn­da su­wuň äh­mi­ýe­ti örän ulu­dyr we köpdür­lü­dir. Mu­nuň özi oza­ly bi­len fo­to­sin­tez üçin ze­rur­dyr. Ösüm­lik do­ku­ma­la­ry­nyň suw­dan doý­ma­gy ösüm­lik­le­riň ka­da­ly ös­me­gi­niň hök­ma­ny şer­ti­dir. Ösü­şiň äh­li ha­dy­sa­la­ry suw bi­len aý­ryl­maz bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Dem­li­gip ýa­tan to­hum öz mas­sa­syn­da­ky su­wuň muk­da­ry 20-25%-e ýe­ten­de (gant şu­gun­dy­ry­nyň to­hu­my üçin ola­ryň mas­sa­sy­nyň 120% tö­we­re­gi) ýa­şaý­şyň il­kin­ji ala­mat­la­ry­ny du­ýup baş­la­ýar. To­hu­myň do­ly çiş­me­gi we şi­ne­le­me­gi üçin yz­gar has köp ge­rek. Şeý­le-de bol­sa or­ga­ni­ki mad­da­nyň eme­le gel­me­gi üçin gid­ýän su­wuň möç­be­ri on­çak­ly köp däl­dir, ol ösüm­li­giň sarp ed­ýän yz­ga­ry­nyň 1%-den hem az muk­da­ry­ny tut­ýar.
Suw bi­len bir­lik­de on­da erän azot, fos­for, ka­liý, kü­kürt we beý­le­ki iý­mit ele­ment­le­ri top­rak­dan ösüm­li­ge ara­laş­ýar. Ýö­ne şu mö­hüm funk­si­ýa üçin hem (kül ele­ment­le­ri­niň öz­leş­me­gi) su­wuň az-ow­lak, tak­my­nan, sarp edi­len muk­da­ry­nyň 9%-e ba­ra­bar bö­le­gi ge­rek. Su­wuň beý­le­ki ga­lan mas­sa­sy (9⁄10 bö­le­gi) do­ku­ma­la­ryň so­wa­ma­gy üçin ze­rur bo­lan ýy­ly­lyk şert­le­ri­ni sak­lar ýa­ly ösüm­lik­le­riň ýü­zün­den bu­ga­ryp gid­ýär. Bu pro­se­se trans­pi­ra­si­ýa, ösüm­lik­le­riň ha­sy­lyň gu­ry or­ga­ni­ki mad­da bir­li­gi­ni dö­ret­mek üçin sarp ed­ýän su­wu­nyň muk­da­ry­na bol­sa trans­pi­ra­si­on koe­ffi­si­ýent di­ýil­ýär. Ol ösüm­lik­ler ta­ra­pyn­dan harç­la­nan su­wuň mas­sa­sy­nyň ha­sy­lyň gu­ry mad­da­sy­nyň mas­sa­sy­na bo­lan gat­na­şy­gy­dyr.
Trans­pi­ra­si­on koe­ffis­i­ýen­ti­niň ulu­ly­gy dür­li ekin­ler­de bir­meň­zeş däl­dir. Da­ry, jö­wen, mek­ge­jö­wen gu­ry or­ga­ni­ki mad­da­nyň eme­le gel­me­gi üçin su­wy has tyg­şyt­ly harç­la­ýar. Ösüm­lik­le­riň şu to­pa­ry­nyň trans­pi­ra­si­on koe­ffis­i­ýen­ti­niň or­ta­ça ulu­ly­gy 200-300-e ba­ra­bar­dyr. Şa­ly, go­wa­ça, bak­ja ekin­le­ri, ylaý­ta-da köp­ýyl­lyk ot­lar suw­dan has köp peý­da­lan­ýar. Oba ho­ja­lyk ösüm­lik­le­ri­niň ösüş döw­rün­de harç­la­ýan su­wu­nyň umu­my muk­da­ry her gek­tar üçin 2-4 müň ton­na ba­ra­bar­dyr we on­dan hem köp­dür.
Köp­san­ly we dür­li gör­nüş­li oba ho­ja­lyk ösüm­lik­le­ri­niň ara­syn­da gu­rak­ly­ga has çy­dam­ly­ly­gy bi­len ta­pa­wut­lan­ýan gör­nüş­le­ri hem-de sort­la­ry bar­dyr. Bu ukyp­ly­lyk ösüm­lik­le­riň bi­ren­tek ala­mat­la­ry we hä­si­ýet­le­ri bi­len bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Ola­ryň kuw­wat­ly kök ul­ga­my­nyň äh­mi­ýe­ti aý­ra­tyn-da ulu­dyr, şo­nuň ýa­ly kök ul­gam­la­ry top­ra­ga has çuň ara­la­şyp, top­ra­gyň yz­ga­ryn­dan go­wy peý­da­la­nyp bi­ler.
Sor­go we da­ry gu­rak­ly­ga has çy­dam­ly ösüm­lik­le­re de­giş­li­dir. Mek­ge­jö­wen, no­hut, gü­ne­ba­kar, gant şu­gun­dyry, bak­ja ekin­le­ri, sa­ry ýo­run­ja, ýa­ba­ny sü­le we beý­le­ki­ ösüm­lik­ler bol­sa kem-käs­le­ýin çy­dam­ly­dyr.
Ösüm­lik­ler or­ga­ni­ki mad­da­ny gur­mak we ýa­şaý­şyň äh­li funk­si­ýa­la­ry­ny ama­la aşyr­mak üçin daş­ky gur­şaw­da öz­le­ri­ne ze­rur bo­lan mad­da­la­ry ýa-da iý­mit ele­ment­le­ri­ni al­ýar­lar.
Ösüm­lik­le­re haý­sy mad­da­la­ryň ze­rur­dy­gy­na has aý­dyň göz ýe­tir­mek üçin ola­ryň hi­mi­ki dü­zü­mi­ne ga­rap geç­mek ge­rek. Ozal bel­le­nip ge­çi­li­şi ýa­ly, ösüm­lik­le­riň ösü­şi or­gan­la­ry (ýap­rak­la­ry, bal­dak­la­ry, şeý­le hem gül­ja­gaz­la­ry, mi­we­le­ri we ýa­şa­jyk kök­le­ri) özün­de 80-90% suw sak­la­ýar. Gu­ry mad­da­la­ryň pa­ýy­na or­ta­ça ola­ryň mas­sa­sy­nyň 10-20%-i düş­ýär. Dür­li ösüm­lik­le­riň gu­ry mad­da­la­ry­nyň hi­mi­ki dü­zü­mi ola­ryň ösü­şi­niň dür­li dö­wür­le­rin­de bir­meň­zeş däl­dir. Esa­sy or­ga­ni­ki mad­da­nyň or­ta­ça dü­zü­mi şu aşak­da­ky ýa­ly­dyr (gu­ry mad­da­nyň gö­te­ri­mi ha­sa­byn­da): ug­le­ro­dyň­ky 45, kis­lo­ro­dyň­ky 42, wo­do­ro­dyň­ky 6,5 we azo­dyň­ky 1,5-dir. Kül ele­ment­le­ri­niň pa­ýy­na or­ta ha­sap bi­len 5% düş­ýär. Kü­lüň dü­zü­mi­ne top­rak­da­ky duş gel­ýän ele­ment­le­riň äh­li­si di­ýen ýa­ly, hat­da iň bir seý­rek duş gel­ýän­le­ri-de gir­ýär, ýö­ne ola­ryň ösüm­lik­ler üçin ze­rur bol­ma­dyk­la­ry hem bar­dyr.
Ösüm­lik­ler ze­rur mad­da­la­ryň äh­li­si­ni daş­ky gur­şaw­dan, ho­wa­dan we top­rak­dan al­ýar. Şo­ňa gö­rä-de, ösüm­lik­le­riň iý­mi­ti ho­wa, top­rak ýa-da kök iý­mit­le­ri­ne bö­lün­ýär. Iý­mit ele­ment­le­ri­niň haý­sy-da bol­sa bi­ri­niň top­rak­da ýet­mez­çi­lik et­me­gi ösüm­lik­le­riň ösü­şi­ni hem-de boý al­şy­ny üzül-ke­sil ýa­ra­maz­laş­dyr­ýar we ola­ryň önüm­li­li­gi­ni pe­seld­ýär. Şu sa­na­lan ele­ment­le­riň haý­sy-da bol­sa bi­ri­niň bol­maz­ly­gy ösüm­li­ge ze­per ýe­ti­rip bi­ler. Şo­ňa gö­rä-de, ösüm­lik­le­riň iý­mit ele­ment­le­ri­niň äh­li­si ze­rur­dyr we ola­ryň or­nu­ny hiç zat bi­len çal­şy­ryp bol­maz.

Ha­ýyt­baý Gy­ly­jow,
Döwletmämmet Azady adyndaky Türkmen milli dünýä dilleri institutynyň mugallymy, ykdysady ylymlaryň kandidaty.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА