Ýe­riň eme­li hem­ra­la­ry

Eme­li hem­ra­lar yl­my we önüm­çi­lik me­se­le­le­ri çöz­mek üçin Ýe­riň tö­we­re­gin­dä­ki or­bi­ta çy­ka­ryl­ýan, kos­mo­sa uçu­ryl­ýan en­jam­lar­dyr. Mö­hüm we­zi­pe­le­ri çöz­me­giň yg­ty­bar­ly gu­ra­ly bo­lan Ýe­riň eme­li hem­ra­la­ry­nyň tä­sin ta­ry­hy bar. Ge­çen asy­ryň or­ta­la­ryn­dan bä­ri kos­mo­s gi­ňiş­li­gi­ne dür­li mak­sat­lar bi­len ulu­ly-ki­çi­li en­jam­lar ibe­ril­di. Ýe­riň il­kin­ji eme­li hem­ra­sy­nyň uçu­ry­ly­şy 1957-nji ýy­lyň 4-nji okt­ýab­ryn­da ozal­ky So­ýuz­da ama­la aşy­ryl­ýar. «Sput­nik 1» at­ly eme­li hem­ra­nyň kö­me­gi bi­len il­kin­ji ge­zek ýo­ka­ry at­mos­fe­ra­nyň dy­kyz­ly­gy öl­çe­lip­dir we io­nos­fe­ra­da ra­dio­tol­kun­la­ryň ýaý­raý­şy­nyň aý­ra­tyn­lyk­la­ry der­ňe­lip­dir.
Ta­ryh­da ikin­ji ge­zek 1958-nji ýy­lyň 1-nji few­ra­lyn­da Ame­ri­ka­nyň «Explo­rer 1» at­ly eme­li hem­ra­sy or­bi­ta uçu­ry­lyp çy­ka­ryl­ýar. 1965-nji ýy­lyň 26-njy no­ýab­ryn­da Fran­si­ýa­nyň «As­te­rix», 1967-nji ýy­lyň 29-njy no­ýab­ryn­da Awst­ra­li­ýa­nyň WRE­SAT, 1970-nji ýy­lyň 11-nji few­ra­lyn­da Ýa­po­ni­ýa­nyň «Osu­mi», 1970-nji ýy­lyň 24-nji ap­re­lin­de Hy­taý Halk Res­pub­li­ka­sy­nyň «Dong Fang Hong I», 1971-nji ýy­lyň 28-nji okt­ýab­ryn­da Be­ýik Bri­ta­ni­ýa­nyň «Pros­pe­ro» eme­li hem­ra­sy­nyň uçu­ryl­ma­gy kos­mos pu­da­gy­nyň ýo­ka­ry ösü­şe eýe bol­ýan­dy­gy­ny ala­mat­lan­dyr­dy.
Eme­li hem­ra­lar yl­my-bar­lag we ama­ly äh­mi­ýet­li eme­li hem­ralara bö­lün­ýär. Yl­my-bar­lag eme­li hem­ra­la­ry Ýe­ri, as­man ji­sim­le­ri­ni, kos­mos gi­ňiş­li­gi­ni öw­ren­mek üçin hyz­mat ed­ýär. Ama­ly äh­mi­ýet­li eme­li hem­ra­la­ra bol­sa, ara­gat­na­şyk hem­ra­la­ry, me­teo­ro­lo­gik hem­ra­lar, Ýe­riň baý­lyk­la­ry­ny bar­la­mak üçin ni­ýet­le­nen hem­ra­lar, na­wi­ga­si­on hem­ra­lar, teh­ni­ki mak­sat­lar üçin uçu­ryl­ýan hem­ra­lar de­giş­li­dir. Adam­la­ryň kos­mo­sa uç­ma­gy üçin hyz­mat ed­ýän Ýe­riň eme­li hem­ra­sy­na adam ta­ra­pyn­dan do­lan­dy­ryl­ýan gä­mi-hem­ra­lar di­ýil­ýär. Şeý­le hem ek­wa­to­ri­al or­bi­ta­da uçu­ryl­ýan eme­li hem­ra «Ek­wa­to­ri­al hem­ra­lar», Ýe­riň pol­ýus­la­ry­nyň go­la­ýyn­dan geç­ýän hem­ra­la­ra «Or­bi­ta pol­ýar hem­ra­lar» di­ýil­ýär. Tö­we­rek şe­kil­li ek­wa­to­ri­al or­bi­ta uçu­ry­lan hem-de Ýe­riň üs­tün­den 35860 ki­lo­metr daş­la­şan we he­re­ket ediş ug­ry bo­ýun­ça Ýe­riň öz oku­nyň tö­we­re­gin­den aý­la­nyş ug­ry bi­len ga­bat gel­ýän Ýe­riň eme­li hem­ra­la­ry Ýer üs­tü­niň şol bir no­ka­dy üçin kos­mos­da «asy­lyp dur­ýar­lar». Bu hi­li hem­ra­la­ra «Sta­sio­nar hem­ra­lar» di­ýil­ýär.
Ýe­riň eme­li hem­ra­la­ry­nyň kö­pü­si Gün ba­ta­re­ýa­la­ry ar­ka­ly ener­gi­ýa bi­len üp­jün edil­ýär. Hem­ra ar­ka­ly al­nan mag­lu­mat­lar Ýe­re ra­dio­te­le­met­rik ul­gam­la­ryň kö­me­gi bi­len be­ril­ýär.
Halk ho­ja­ly­gy üçin
örän äh­mi­ýet­li­
Ýe­riň te­bi­gy baý­lyk­la­ry­ny öw­ren­mek üçin hyz­mat ed­ýän eme­li hem­ra­lar halk ho­ja­ly­gy üçin örän äh­mi­ýet­li­dir. Bu hem­ra­lar me­teo­ro­lo­gik, okea­nog­ra­fik, gid­ro­lo­gik gö­zeg­çi­lik­ler bi­len bir ha­tar­da, geo­lo­gi­ýa, oba ho­ja­ly­gy, ba­lyk ho­ja­ly­gy, to­kaý ho­ja­ly­gy, eko­lo­gi­ýa ba­bat­da ze­rur bo­lan mag­lu­mat­la­ry al­ma­ga müm­kin­çi­lik ber­ýär. Bu­lar has çuň­ňur yl­my-bar­lag iş­le­ri­ni ge­çir­mä­ge, kos­mos teh­ni­ka­sy­nyň se­riş­de­le­ri­ni iş ýü­zün­de bar­la­ma­ga, Ýe­riň te­bi­gy baý­lyk­la­ry­ny öw­ren­mä­ge we halk ho­ja­ly­gy üçin äh­mi­ýe­ti bo­lan köp me­se­lä­ni çöz­mä­ge gö­nük­di­ril­ýär. Adam ta­ra­pyn­dan do­lan­dy­ryl­ýan il­kin­ji ko­smos gä­mi­si bo­lan «Wos­tok» 1961-nji ýy­lyň 12-nji ap­re­lin­de Ýe­riň da­şyn­dan aý­lan­ýar. Ýu­riý Ga­ga­ri­niň do­lan­dy­ran gä­mi­si 327 ki­lo­metr be­lent­lik­de Ýe­riň tö­we­re­gin­den aý­la­nyp gel­ýär.
Mil­li Li­de­ri­miz 2011-nji ýy­lyň 18-nji no­ýab­ryn­da «Türk­me­nis­ta­nyň mil­li eme­li hem­ra ul­ga­my­ny dö­ret­mek ha­kyn­da» Ka­ra­ra gol çek­di. Şeý­le­lik­de, 2015-nji ýy­lyň 17-nji ma­ýyn­da Türk­me­nis­ta­nyň il­kin­ji «Türk­me­nÄ­lem 520E» ara­gat­na­şyk eme­li hem­ra­sy Aş­ga­bat wag­ty bi­len ir­den 7 sa­gat 10 mi­nut­da älem gi­ňiş­li­gi­niň gün­do­gar uzak­ly­gy­nyň 52-nji no­ka­dyn­da ge­os­ta­sio­nar or­bi­ta­da Ýer üs­tün­den 36 müň km be­ýik­lik­de üs­tün­lik­li ýer­leş­di­ril­di.
Mil­li hem­ra ul­ga­my­nyň ke­ma­la gel­me­gi ýur­du­myz­da ara­gat­na­şyk pu­da­gy­nyň ösü­şi­ni çalt­lan­dyr­ma­ga, in­ter­net hem-de te­le­wi­de­ni­ýä­niň işi­ni ýo­kar­lan­dyr­ma­ga, halk ho­ja­ly­gy­nyň öňün­de goý­lan giň möç­ber­li we­zi­pe­le­ri ta­la­ba­la­ýyk çöz­mä­ge, oba ho­ja­lyk meý­dan­la­ry­na mo­ni­to­rin­gi alyp bar­ma­ga, ne­bit­gaz top­lu­my üçin bar­lag­la­ry ge­çir­mä­ge, eko­lo­gi­ýa gö­zeg­çi­li­gi­ni ýo­la goý­ma­ga giň müm­kin­çi­lik­le­ri aç­dy.

Gur­ban­mu­ham­met MÖ­JE­KOW,
S.A.Ny­ýa­zow adyn­da­ky Türk­men oba ho­ja­lyk uni­wer­si­te­ti­niň mu­gal­ly­my.