Ber­ka­rar döw­le­ti­mi­ziň bag­ty­ýar­lyk döw­rün­de hor­mat­ly Prezidentimiziň taý­syz ta­gal­la­la­ry ne­ti­je­sin­de Ga­raş­syz döw­le­ti­mi­ziň bag­ty­ýar ra­ýat­la­ry­nyň sag­ly­gy ba­ra­da­ky ala­da döw­let sy­ýa­sa­ty­my­zyň ile­ri tu­tul­ýan ugur­la­ry­nyň bi­ri­ne öw­rül­di.
Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň «Sag­lyk» mak­sat­na­ma­syn­da göz öňün­de tu­tul­ýan we­zi­pe­le­riň bi­ri hem ýur­du­myz­da der­man se­na­ga­ty­ny ös­dür­mek bo­lup, on­da ýer­li çig mal­la­ry­myz­dan, il­kin­ji no­bat­da, gü­neş­li Di­ýa­ry­myz­da ös­ýän der­man­lyk ösüm­lik­ler­den der­man se­riş­de­le­ri­ni taý­ýar­la­mak­ly­ga aý­ra­tyn üns be­ril­ýär we bu iş hä­zir­ki dö­wür­de ýo­ka­ry dep­gin­ler­de al­nyp ba­ryl­ýar.

Güneşli Diýarymyzyň klimat we geografik aýratynlyklary, esasan hem, Gün şöhlesiniň agdyklyk etmegi ösümlikleriň düzüminde örän gymmatly bejeriş häsiýetli biologiki işjeň maddalaryň, hususan-da alkaloidleriň, glikozidleriň, efir ýaglarynyň we beýleki birnäçe himiki maddalaryň ýeterlik mukdarda toplanmagyny üpjün edýär. Şol sebäpli ülkämiziň dermanlyk ösümlikleriniň bejerijilik häsiýeti has-da ýokarydyr we derman ösümliklerini saglygy goraýyş işinde ulanmagyň geljegi örän uludyr. Olar sözüň doly manysynda tebigatyň özi tarapyndan taýýarlanan gymmatly derman serişdeleridir.

Ösüm­lik­ler­den alyn­ýan der­man­lar hi­mi­ki sin­tez ar­ka­ly alyn­ýan der­man­lar­dan hi­mi­ki dü­zü­mi­niň te­bi­gy­ly­gy, şol se­bäp­li hem adam or­ga­niz­mi ta­ra­pyn­dan ýe­ňil öz­leş­di­ril­ýän­li­gi, tä­si­ri­niň ýum­şak­ly­gy, goş­ma­ça tä­sir­le­ri­niň az­ly­gy, şeý­le hem ba­ha­la­ry­nyň ar­zan­ly­gy se­bäp­li, yk­dy­sa­dy taý­dan bäh­bit­li­li­gi bi­len ta­pa­wut­lan­ýar­lar.
Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­miz Türk­me­nis­tan­da ös­ýän der­man­lyk ösüm­lik­ler ba­ra­da­ky yl­my mag­lu­mat­la­ry köp jilt­li «Türk­me­nis­ta­nyň der­man­lyk ösüm­lik­le­ri» at­ly uly göw­rüm­li yl­my-en­sik­lo­pe­dik ese­re jem­läp, di­ňe bir bi­ziň ýur­du­myz­da däl, eý­sem, tu­tuş dün­ýä­de far­ma­sew­ti­ka yl­my­nyň ös­me­gi­ne ba­ha­sy­na ýe­tip bol­ma­jak go­şant goş­dy. Bu gym­mat­ly eser ýur­du­myz­da fi­to­te­ra­pi­ýa­ny yl­my esas­da ös­dür­mä­ge uly iter­gi ber­di we tä­ze yl­my göz­leg­ler üçin esa­sy yg­ty­bar­ly yl­my çeş­me bo­lup hyz­mat ed­ýär. Bu­ýan kö­ki ga­dy­my dö­wür­ler­den bä­ri ula­ny­lyp ge­lin­ýän­di­gi­ne ga­ra­maz­dan, oňa bo­lan gy­zyk­lan­ma soň­ky wagt­lar has-da ar­typ baş­la­dy.
Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň nyg­taý­şy ýa­ly, ko­ro­na­wi­rus ýo­kan­jy­nyň ýaý­ra­ma­gy­nyň öňü­ni al­mak mak­sa­dy bi­len, di­ňe ser­het­de däl, ýur­du­my­zyň için­de hem bel­le­ni­len çä­re­ler do­wam ed­ýär. Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­miz Türk­me­nis­ta­nyň Ke­sel­le­riň ýaý­ra­ma­gy­na gar­şy gö­reş­ýän adat­dan da­şa­ry to­pa­ry­nyň 2020-nji ýy­lyň 30-njy de­kab­ryn­da ge­çi­ri­len mej­li­sin­de dün­ýä­de pan­de­mi­ýa ze­rar­ly howp­ly ýag­da­ýyň do­wam ed­ýän­li­gi se­bäp­li, ag­la­ba ýurt­la­ryň alym­la­ry­nyň bu howp­ly ýo­kan­ja gar­şy ne­ti­je­li se­riş­de­le­ri göz­läp, köp san­ly yl­my-bar­lag iş­le­ri­ni ge­çir­ýän­dik­le­ri­ni bel­läp ge­çip, bu ba­bat­da bu­ýan kö­kü­niň şol se­riş­de­le­riň bi­ri bo­lup bil­jek­di­gi­ni nyg­ta­dy we ýur­du­myz­da bu­ýan kö­kü­ni yl­my esas­da çuň­ňur öw­ren­me­giň mak­sa­da­la­ýyk­dy­gy­na ün­si çek­di.
Türk­me­nis­tan­da bu­ýan önüm­çi­li­gi­niň 100 ýyl­dan gow­rak ta­ry­hy bo­lup, il­kin­ji ge­zek bu­ýan taý­ýar­la­mak işi XX asy­ryň baş­la­ryn­da «Mark-Andr­ýus» at­ly iň­lis-ame­ri­kan kom­pa­ni­ýa­sy ta­ra­pyn­dan hä­zir­ki Türk­me­na­bat şä­he­rin­de ýo­la go­ýul­ýar. Olar bu­ýa­ny il­ki şä­he­riň tö­we­rek­le­rin­den ýyg­nap baş­la­ýar­lar we 1906-njy ýyl­da Türk­me­na­bat­da bu­ýan kö­kü­ni pres­leý­ji za­wod gu­rul­ýar.
Türk­men bu­ýa­ny hi­li bo­ýun­ça dün­ýä­de iň go­wu­la­ryň bi­ri bo­lan­ly­gy üçin dün­ýä ba­za­ryn­da oňa bo­lan is­leg bar­ha ar­typ ug­ra­ýar. Ol dö­wür­ler­de esa­sy mak­sat der­man­lyk ösüm­lik­le­ri ýer­lik­li peý­da­lan­mak ba­ra­da däl-de, ola­ry da­şa­ry ýurt­la­ra sa­typ peý­da ga­zan­mak ba­ra­da bo­lup­dyr. Di­ňe 1910-1915-nji ýyl­lar­da bu­ýan kö­kü­niň 56500 ton­na­sy­nyň Türk­me­nis­ta­nyň çäk­le­rin­den çy­ka­ry­lan­dy­gy­na ta­ry­hy res­mi­na­ma­lar şa­ýat­lyk ed­ýär.
Hä­zir­ki wagt­da bu­ýan kö­kü­ni taý­ýar­la­mak işi bi­len «Türk­men­der­man­se­na­gat» bir­le­şi­gi­niň «Bu­ýan» oba­se­na­gat top­lu­my meş­gul­lan­ýar. Türk­me­na­bat­da­ky bu top­lum­da her ýyl­da 15-17 müň ton­na go­laý çyg gör­nüş­dä­ki bu­ýan kö­ki ýyg­na­lyp, ýyg­na­lan kök we on­dan taý­ýar­la­nan önüm­ler içer­ki sarp edi­ji­ler bi­len bir ha­tar­da da­şa­ry ýurt­la­ra hem eks­port edil­ýär.
Bu­ýan bo­ýy 60-80 san­ti­met­re ýet­ýän köp­ýyl­lyk ot­ju­mak ösüm­lik bo­lup, güýç­li ösen kök ul­ga­my çuň­luk­da­ky suw gat­lak­la­ry­na çen­li ýet­ýär, por­ruk­la­ry go­ri­zon­tal äh­li gap­dal­la­ra uza­lyp, uly meý­dan­ly bu­ýan jeň­ňel­lik­le­ri­niň eme­le gel­me­gi­ne ýar­dam ber­ýär. Di­ýa­ry­myz­da ol Amy­der­ýa­nyň or­ta we aşak akym­la­ryn­da ägirt uly bu­ýan jeň­ňel­lik­le­ri­ni eme­le ge­tir­ýär. Bi­ziň ýur­du­myz­da der­man­lyk mak­sat­la­ry üçin bu ösüm­li­giň go­ry ýe­ter­lik.
Yl­my ede­bi­ýat­lar­da bu­ýan kö­kü­niň dü­zü­min­dä­ki se­le­niň an­ti­ok­si­dant tä­si­ri­niň bar­dy­gy ha­kyn­da aý­dyl­ýar. Se­len gal­kan gör­nüş­li mä­ziň hem ka­da­ly iş­le­me­gi­ni üp­jün ed­ýän mik­roe­le­ment­dir. Adam be­de­nin­de se­le­niň ýet­mez­çi­li­gi howp­ly dö­re­me­le­riň eme­le gel­me­gi, ýü­rek-da­mar ul­ga­my­nyň bo­zul­ma­la­ry, ate­rosk­le­roz, im­mu­ni­te­tiň pe­sel­me­gi ýa­ly nä­saz­lyk­la­ra el­tip bil­ýär.
Bu­ýa­nyň dü­zü­min­de ýüz­ler­çe bir­leş­me­ler sak­lan­ýar, ýö­ne ola­ryň has iş­je­ňi gli­sir­ri­zin­dir. Onuň an­ti­ok­si­dant, so­wuk­la­ma gar­şy, an­ti­bak­te­ri­al, wi­rus­la­ra gar­şy, pe­şew ko­wu­jy, suw-duz çal­şy­gy­ny ka­da­laş­dy­ry­jy, ör­tü­ji, iç ýum­şa­dy­jy, ga­ky­lyk gop­du­ry­jy, süý­ji ke­se­li­ne gar­şy, dem gys­ma gar­şy, howp­ly tä­ze dö­re­me­le­re gar­şy tä­sir­le­ri yl­my tej­ri­be­ler­de mä­lim edil­di. Bu­ýan kö­ki aş­ga­zan-içe­ge, ba­gyr ke­sel­le­rin­de hem oňat ne­ti­je­le­ri ber­ýär. Bu tä­sir­le­rin­den baş­ga-da bu­ýan kö­ki im­mun ul­ga­my­ny saz­la­ýar, bu bol­sa sa­gal­ma­gy tiz­leş­dir­ýär we be­de­niň gaý­ta­dan di­kel­me­gi­ne ýar­dam ber­ýär. Hä­zir­ki dö­wür­de bu ösüm­lik 350-den gow­rak der­man se­riş­de­si­niň dü­zü­mi­ne gir­ýär.
Gli­sir­ri­zin tur­şu­sy ada­ty şekerden 50 es­se süý­ji, ýö­ne hi­mi­ki gur­lu­şy bo­ýun­ça şekerlere de­giş­li däl­dir. Onuň gur­lu­şy ste­ro­id gor­mon­la­ryň­ka meň­zeş­dir. Bu gor­mon­la­ryň önüm­çi­li­gi­niň luk­man­çy­ly­ga or­naş­dy­ryl­ma­gy kor­ti­ko­id der­man se­riş­de­le­ri­niň gyt­çy­ly­gy­ny ara­dan aýyr­ma­ga müm­kin­çi­lik dö­ret­di. Gli­sir­ri­zin bi­le­l­ik­de ula­ny­lan­da glýu­ko­kor­ti­kos­te­ro­id der­man­la­ryň tä­si­ri­ni güýç­len­dir­ýär (po­ten­sir­le­ýär). Bu tä­sir bron­hi­al dem gys­ma­da we kä­bir de­ri ke­sel­le­rin­de gor­mo­nal se­riş­de­ler bi­len be­jer­gi­niň do­wam­ly­ly­gy­ny gys­galt­mak üçin ula­nyl­ýar.
Ýur­du­my­zyň der­man­ha­na­la­ryn­da bu­ýan kö­kün­den öz kär­ha­na­la­ry­myz­da taý­ýar­la­ny­lan der­man se­riş­de­le­riň bir­nä­çe­si hö­dür­le­nil­ýär. Olar gök çaý bi­len ga­ry­lan bu­ýan kö­ki, aras­sa kö­küň özün­den taý­ýar­la­ny­lan çaý, süý­ri dä­ne­le­re gap­la­nan bu­ýan kö­ki, bu­ýan kö­kü­niň şer­be­di, dü­zü­min­de bu­ýan sak­la­ýan dür­li sö­kel­lik­ler­de ula­nyl­ýan ösüm­lik top­lum­la­ry­dyr. Ga­raş­syz­ly­gy­my­zyň şan­ly 30 ýyl­lyk baý­ra­my­na sow­gat hök­mün­de «Türk­men­der­man­se­na­gat» bir­le­şi­gi­niň «Sag­lyk» der­man kär­ha­na­sy bu­ýan kö­kün­den ger­de­jik gör­nüş­li tä­ze der­ma­ny önüm­çi­li­ge gi­riz­di. Ulan­ýan adam bu gör­nüş­le­riň haý­sy bi­ri­ni göw­nü­ne ma­kul we amat­ly gör­se, şol gör­nü­şi hök­man luk­ma­nyň mas­la­ha­ty bi­len ula­nyp bi­ler.
Ýur­du­my­zyň yl­my-tej­ri­be mer­kez­le­rin­de, luk­man­çy­lyk ýo­ka­ry we or­ta okuw mek­dep­le­rin­de bu­ýan kö­kü­niň der­man­lyk hä­si­ýet­le­ri­ni öw­ren­me­giň tej­ri­be­si bar­ha kä­mil­leş­di­ril­ýär. Ýur­du­my­zyň Ger­ma­ni­ýa­nyň Es­sen uni­wer­si­te­ti­niň bar­lag­ha­na­sy bi­len bi­le­lik­de alyp bar­ýan yl­my-bar­lag iş­le­ri hem giň ge­rim­de do­wam et­di­ril­ýär.
Gör­şü­miz ýa­ly, bu­ýan kö­ki we onuň der­man se­riş­de­le­ri köp der­diň der­ma­ny. Hor­mat­ly Prezidenti­mi­ziň taý­syz ta­gal­la­sy bi­len bu­ýan kö­kü­niň we onuň esa­syn­da taý­ýar­la­nyl­ýan der­man­lyk se­riş­de­le­riň önüm­çi­li­ge or­naş­dy­ryl­ma­gy­nyň we ony yl­my taý­dan has çuň­ňur öw­ren­me­giň ös­dü­ril­me­gi yn­san sag­ly­gy üçin iň­ňän peý­da­ly tu­tum­dyr.

Gül­ba­har Mol­la­ýe­wa,
Bal­kan luk­man­çy­lyk or­ta okuw mek­de­bi­niň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА