Arheolog W.M.Masson geçiren ylmy derňewleriniň, gazuw-barlag işleriniň netijesinde, türkmen alabaýlarynyň dünýädäki iň gadymy tohum itleriň biridigini öňe sürýär. Elbetde, bu täze açyş däl, ol öň hem onlarça gezek tassyk edilen hakykat. Ýöne türkmen taryhyny öwrenmekde uly işler bitiren alymyň ylmy garaýyşlary-da alabaýlaryň taryhyny öwrenmekde uly ähmiýete eýedir.

Kä­bir alym­lar it­le­riň bu gör­nü­şi­niň öz göz­ba­şy­ny Me­so­po­ta­mi­ýa­nyň sö­weş it­le­rin­den alyp gaýd­ýan­dy­gy­ny öňe sür­ýär­ler. Bil­şi­miz ýa­ly, ga­dy­my Al­tyn­de­pe­de ge­çi­ri­len ga­zuw-ag­ta­ryş iş­le­rin­de to­ýun­sow pal­çyk­dan bi­şi­ri­lip ýa­sa­lan itiň heý­kel­ji­gi ta­pyl­dy. Bu bol­sa bi­ziň eý­ýa­my­myz­dan ozal­ky ýyl­la­ry ýat­lad­ýar. Ala­ba­ýyň öz reň­ki­ni Ga­ra­gum säh­ra­syn­dan alan­dy­gy we onuň suw­suz­ly­ga, te­bi­ga­tyň ýo­wuz ho­wa şert­le­ri­ne, güýç­li so­wu­ga we ys­sa çy­dam­ly­dy­gy ba­ra­da­ky mag­lu­mat­lar yl­my çeş­me­ler­de hä­li-şin­di ga­bat gel­ýär. Bu bol­sa ta­ry­hyň gow­ga­ly jüm­mü­şin­de ala­ba­ýyň hal­ky­my­zyň, at bi­len bir­lik­de, iň ýa­kyn ýol­da­şy bo­lan­dy­gy ba­ra­da­ky yl­my ga­ra­ýyş­la­ry has-da ber­kid­ýär. Hut şo­nuň üçin-de, pe­der­le­ri­miz itiň we­pa­dar­ly­gy, re­him­li­li­gi ba­ra­da paý­has­ly pi­kir­le­riň en­çe­me­si­ni dö­re­dip­dir­ler. Ola­ry oka­nyň­da, di­ňe bir itiň özü­ne däl, eý­sem, it ýy­ly­na-da aý­ra­tyn äh­mi­ýet be­ril­ýän­di­gi­ne göz ýe­tir­mek bol­ýar. Hal­ky­myz be­re­kedi-bol­çu­ly­gy, dur­mu­şyň asu­da­ly­gy­ny at we it bi­len hem bag­la­nyş­dy­ryp­dyr. Sö­zü­miz gu­ry bol­maz ýa­ly, ola­ryň kä­bir­le­ri­ni my­sal ge­tir­sek ýer­lik­li bo­lar: «It ýy­ly ekin ek­seň, be­re­ke­di aý­ry bo­lar», «It ýy­ly ek, do­ňuz ýy­ly or». «Paý­has çeş­me­si» ki­ta­byn­dan al­nan bu my­sal­lar­dan hem gör­nü­şi ýa­ly, hal­ky­my­zyň dur­mu­şyn­da it­le­riň uly äh­mi­ýe­ti bo­lup­dyr. Bu ba­ra­da Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­zyň «Türk­men ala­ba­ýy» atly ki­ta­byn­da şeý­le ro­wa­ýat ge­ti­ril­ýär: «Go­ja­la­ryň gep sal­gy­sy­na gö­rä, Adam ata ýa­ra­dy­lan­dan soň, şeý­tan: «Sen­den se­si sal­dam­ly­myz ýok. Ilk-ä, bar-da, jab­jy­nyp üýr. So­ňam to­pul-da, ýar» di­ýip, iti küş­gür­ýär. Ýö­ne Adam ata­nyň üý­şe­nip, beý­le­ki edip, tü­ýem tis­gin­män­dir. Gaý­ta: «Gör­se­ne muň aty­lyp gel­şi­ni!» di­ýip, ite gar­şy ýö­nel­ýär. Aňy­na-ma­ňy­na ga­ra­man, my­la­ýym­lyk bi­len itiň maň­la­ýyn­dan üç öw­ran sy­pa­la­ýar. Şon­dan soň yn­san bi­len itiň aý­ryl­maz dost­lu­gy baş­lan­ýar. Kä­te itiň gu­duz açan ýa­ly bo­lup, ýa­ryp, üýr­me­si­ni onuň şol şeý­tan­dan alan sa­pa­gy-ýo­wuz pa­ta­sy bi­len bag­la­nyş­dyr­ýar­lar». Bu ro­wa­ýat adam­za­dyň it bi­len dost­lu­gy­nyň öz göz­ba­şy­ny has ga­dy­my­ýet­den alyp gaýd­ýan­dy­gy­ny ýe­ne bir ge­zek aý­dyň gör­kez­ýär.
Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­zyň bu ki­ta­byn­da türk­men ala­baý­la­ry ba­ra­da has gy­zyk­ly ta­ry­hy mag­lu­mat­la­ra hem duş gel­ýä­ris. On­da şeý­le se­tir­ler bar: «Bel­li rus it­şy­na­sy, hal­ka­ra de­re­je­li eks­pert G.M.Ça­ry­how 2001-nji ýyl­da: «Bu it­ler Türk­me­nis­ta­nyň al­tyn gaz­na­sy. Ola­ryň ke­ma­la gel­me­gi – köp ar­ka ne­sil­le­riň örän uza­ga çe­ken, hy­syr­dy­ly, mak­sa­da gö­nük­di­ri­len iş­le­ri­niň ne­ti­je­si. Äh­li ta­lap­la­ra la­ýyk gel­ýän iti ýe­tiş­dir­mek örän kyn iş» di­ýip bel­le­ýär. Bu mag­lu­mat türk­men ki­no­log­la­ry­na, it­şy­nas­la­ry­na ber­len ýo­ka­ry ba­ha bo­lup, bu işiň eý­ýam­la­ryň, heň­ňam­la­ryň do­wa­myn­da kä­mil de­re­jä ýe­ten­di­gi­ni gör­kez­ýär. Gür­rü­ňi edil­ýän ki­tap­da «Oguz­na­ma­dan» al­nan par­ça­la­ryň-da ýer­leş­di­ril­me­gi onuň gym­ma­ty­ny has-da art­dyr­ýar. «Oguz­na­ma­da» it ba­ra­da gy­zyk­ly se­tir­ler bar. Bir gün äh­li jan­ly-jan­da­ryň di­li­ne dü­şün­ýän Du­man han öz iti­niň mö­jek­ler bi­len eden gür­rü­ňi­ni diň­läp­dir. Mö­jek­ler öz ara­la­ryn­da ag­şam sü­rä çoz­mak ba­ra­da mas­la­hat­la­şyp­dyr­lar. Du­man ha­nyň Ga­ra Bu­rak at­ly iti ola­ra: «Eger han ma­ňa goý­nuň gyz­gyn guý­ruk ýa­gy­ny ber­se, si­ziň hiç bi­ri­ňiz ýe­ke­je gu­za-da pen­jä­ňi­zi uza­dyp bil­mez ýa­ly eder­dim» di­ýip, jo­gap be­rip­dir. Du­man han ga­zan­da gaý­nap du­ran guý­ruk ýa­gy­ny alyp, itiň öňü­ne ok­lap­dyr. Onuň ýa­nyn­da­ky egin­deş­le­ri bu ýag­da­ýyň se­bä­bi­ni so­ran­la­ryn­da, ol: «Eger kim­dir bi­ri­ne ýag­şy­lyk et­jek bol­saň, il­ki, itiň­den baş­la, eger it gam­gyn bol­ma­sa, biz hem gam­gyn bol­ma­rys. Şo­nuň üçi­nem iti­me guý­ruk ber­dim» di­ýip, jo­gap be­rip­dir. Gi­je mö­jek­ler sü­rä ço­zup­dyr. Ga­ra Bu­rak go­ýun­la­ry bir jül­gä ga­bap, ýe­ke özi mö­jek­ler bi­len sö­we­şe gi­rip­dir. Ola­ryň sü­ri­ni par­ça­la­ma­gy­na ýol ber­män­dir. Bu ro­wa­ýat «Ýag iý­ýän kö­pek tü­ýün­den bel­li» paý­ha­syn­da-da öz be­ýa­ny­ny tap­ýar.
Hä­zir­ki dö­wür­de beý­le­ki it­le­riň to­hum­la­ry bi­len ga­ryş­man, asyr­lar geç­se-de, to­hum aras­sa­ly­gy­ny sak­lap gel­ýän türk­men ala­ba­ýy­nyň re­him­li­li­gi, ag­ras­lyly­gy ba­ra­da oý­la­na­ny­myz­da ag­ras­dan sa­ly­hat­ly go­ja­la­ry­myz ýa­dy­my­za düş­ýär. Ala­baý­lar, me­ge­rem, bu hä­si­ýet­le­ri­ni öz­le­ri­niň eýe­le­rin­den, ýag­ny paý­has­ly, kän gür­le­me­zek go­ja­la­ry­myz­dan alan bol­sa ge­rek. Üs­te­si­ne-de, ala­baý­la­ryň nerw-deg­na ul­ga­my örän berk bo­lup, olar sä­hel zat üçin yn­ja­lyk­dan gaç­ma­ýar­lar. Şo­nuň bi­len bir­lik­de-de, olar saý­hal­ly, akyl­ly, gaý­duw­syz hem-de özü­ne göw­ni ýet­ýän, diý­seň re­him­li jan­dar­lar bo­lup, eýe­le­ri­ne we­pa­ly­lyk­da köp­le­ri haý­ra­na goý­ýar.
Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň «Türk­men ala­ba­ýy» atly ki­ta­byn­da re­him­li­lik bi­len bag­la­ny­şyk­ly şeý­le se­tir­ler bar: «…Re­him­li­lik bol­sa, ah­lak ka­da­la­ry bi­len bir­lik­de, hal­ky­my­zyň ru­hu­na or­nan­dyr. Ol türk­men men­ta­li­te­ti­niň aý­ryl­maz bir bö­le­gi­dir». Eýe­si­ne we­pa­ly­ly­gy, ga­ra­dan gaýt­maz­ly­gy, duý­gur­ly­gy türk­men ala­baý­la­ry­ny beý­le­ki to­hum it­ler­den ta­pa­wut­lan­dyr­ýan esa­sy hä­si­ýet­ler­dir. Ola­ryň bu aja­ýyp hä­si­ýet­le­ri ba­ra­da hem dür­li ro­wa­ýat­la­ra, aýt­gy­la­ra, na­kyl­la­ra duş gel­ýä­ris. Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­zyň bu ki­ta­byn­da bel­läp ge­çi­şi ýa­ly, ata-ba­ba­la­ry­myz uzak bir ýe­re gi­den­le­rin­de ga­py­la­ry­na gulp ur­man­dyr­lar, çün­ki ola­ryň we­pa­ly ala­baý­la­ry – go­rag­çy­la­ry bo­lup­dyr.
Bil­şi­miz ýa­ly, 1941-1945-nji ýyl­la­ryň Be­ýik Wa­tan­çy­lyk ur­şun­da Türk­me­nis­tan­dan di­ňe bir ba­tyr­gaý ýi­git­ler däl, eý­sem, ola­ryň we­pa­ly kö­mek­çi­le­ri – türk­men ala­baý­la­ry hem eder­men­lik gör­kez­me­gi ba­şar­dy­lar. Ta­ry­hy mag­lu­mat­la­ra gö­rä, ola­ryň 70 mü­ňe go­la­ýy sö­weş wag­tyn­da ýa­ra­la­nan es­ger­le­ri gow­ga­nyň için­den alyp çyk­mak­da ýa­kyn­dan kö­mek be­rip­dir­ler.
«Türk­men ala­ba­ýy» ki­ta­by mil­li buý­san­jy­my­za öw­rü­len ala­ba­ýyň ede­bi eser­ler­de we ha­ky­da­lar­da sün­nä­le­nen was­py bol­mak bi­len bir­lik­de, her bir yn­sa­nyň özün­de ter­bi­ýe­le­me­li iň asyl­ly hä­si­ýet­le­riň nä­me­ler­den yba­rat­dy­gy­ny hem açyp gör­kez­ýär. Bu eser we­pa­ly­lyk, mert­lik, eder­men­lik, adam ta­na­mak­lyk, mah­la­sy, türk­men­çi­li­ge mah­sus aý­ra­tyn hä­si­ýet­le­ri be­ýan ed­ýän­di­gi üçin hem gym­mat­ly­dyr. Mil­li Li­de­ri­miz bu ki­ta­byn­da: «Türk­men ala­ba­ýy adam­kär­çi­li­giň asyl­ly ýö­rel­ge­le­ri­ni özün­de jem­le­ýän «türk­men­çi­li­giň» ba­tyr­lyk, mer­da­na­lyk, we­pa­ly­lyk, sy­pa­ýy­lyk gat­na­şyk­la­ry­nyň ala­mat­lan­dy­ryl­ma­sy­dyr» di­ýip bel­le­ýär.
Ki­tap­da türk­men ala­baý­la­ry­na mah­sus aý­ra­tyn­lyk­la­ryň, di­ňe asyl­ly hä­si­ýet­le­riň gür­rü­ňi gid­ýär. Asyl­ly hä­si­ýet­ler bol­sa wa­tan­sö­ýü­ji nes­li ter­bi­ýe­le­mek­de esa­sy gö­nez­lik, ha­myr­ma­ýa bo­lup hyz­mat ed­ýär.

Aman­gel­di Hom­ma­kow,

Baý­ra­ma­ly et­rap has­sa­ha­na­sy­nyň te­ra­pi­ýa bö­lü­mi­niň mü­di­ri,

luk­man­çy­lyk ylym­la­ry­nyň kan­di­da­ty, Türk­me­nis­ta­nyň Hor­mat­ly il ýa­şu­lu­sy.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА