Guşlara meňzeýän gül­ler

Ýer ýü­zün­de gülleýän aç­ýan ösüm­lik­le­riň müň­ler­çe gör­nü­şi bar. Te­bi­gat­da­ky ösüm­lik­ler adat­ça ba­har pas­lyn­da gül açyp baş­la­ýan hem bol­sa, otag şert­le­rin­de ös­ýän ösüm­lik­ler ýy­lyň is­len­dik pas­lyn­da-da gül­le­ýär. Gül­le­riň kö­pü­si ki­çi bol­sa, käbiri has uly bol­ýar. Em­ma kä­bir gül­ler düý­bün­den baş­ga za­da meň­ze­ýär. Bu gül­ler, esa­san, or­hi­de­ýa­lar maş­ga­la­sy­na de­giş­li bol­ýar. Ine, dür­li jan­ly-jan­dar­la­ry ýa­da sal­ýan gül­le­riň kä­bi­ri­ni si­ziň dyk­ga­ty­ňy­za ýe­tir­ýä­ris.
Dur­na gü­li. Gü­nor­ta Af­ri­ka­da ös­ýän köpýyl­lyk ösüm­li­ge (Stre­lit­zia re­gi­nae) «jen­ne­tiň gu­şy» hem di­ýil­ýär. Ýy­lyň äh­li pas­lyn­da gök öw­süp otur­ýan ösüm­li­giň dür­li gör­nüş­le­ri bo­lup, «S.nicolai» at­ly­sy iň ulu­sy ha­sap­lan­ýar. Onuň bo­ýy 10 met­re çen­li ös­ýär. Beý­le­ki gör­nüş­le­ri­niň bo­ýy 2-6 metr ara­ly­gyn­da bol­ýar. Ga­ty, ýa­sy ýap­rak­la­ry­nyň uzyn­ly­gy 30-200 santimetr ara­ly­gyn­da, ini 10-80 santimetr ara­ly­gyn­da bol­ýar. Gun­ça­sy gök-ýa­şyl reňk­li bo­lup, gül­le­ri sa­ry, gök, seý­rek ýag­daý­da ak reňk­li bol­ýar. Bu ösüm­li­gi 1788-nji ýyl­da iň­lis bo­ta­ni­gi Jo­sef Banks tap­ýar. Owa­dan gül­le­ri üçin me­de­ni usul­da hem ös­dü­ri­lip ýe­tiş­di­ril­ýän bu ösüm­lik se­ýil­gäh­le­riň, kö­çe­le­riň we how­lu­la­ryň be­ze­gi üçin hem ekil­ýär.
«Dracula si­mia». Gü­nor­ta Ame­ri­ka­da de­ňiz de­re­je­sin­den 2000-4000 metr be­ýik­lik­dä­ki tro­pi­ki to­kaý­lar­da ös­ýän bu ösüm­li­giň gü­li maý­my­ny ýa­dy­ňa sal­ýar. Or­hi­de­ýa­lar maş­ga­la­sy­na de­giş­li bo­lan bu ösüm­lik ba­har pas­lyn­dan güýz pas­ly­na çen­li ara­ly­gyn­da yzy­gi­der­li gül­le­ýär. 110-dan gow­rak gör­nü­şi bo­lan bu ösüm­lik her ge­zek­de 15-55 ara­ly­gyn­da gül aç­ýar. Onuň gül­le­ri­niň pyr­ty­ka­lyň­ky ýa­ly ýa­kym­ly ysy bol­ýar.
«Oph­rys api­fe­ra». Ýew­ro­pa­da ös­ýän köpýyl­lyk ösüm­li­ge halk ara­syn­da «ary or­hi­de­ýa­sy» di­ýil­ýär. Uzyn­ly­gy 20-45 san­ti­met­re ýet­ýän ösüm­li­giň 4-7 sa­ny gök-ýa­şyl ýap­rak­la­ry bol­ýar. Mer­ke­zin­de ýer­leş­ýän go­za­da 3-8 ara­ly­gyn­da gü­li bol­ýar. Uly göw­rüm­li go­za­nyň gy­zyl, ak reňk­li gül­le­ri bo­lup, maý-iýun aý­la­ryn­da gül­le­ýär. Gül­le­ri­niň reň­ki be­new­şe ýa-da agym­tyl bol­ýar. Ösüm­li­giň gü­lü­niň ara meň­ze­me­gi ola­ryň te­bi­gy ýag­daý­da kö­pel­mek­le­ri­ne se­bäp bol­ýar. Ary­lar bu gü­li baş­ga ara meň­ze­dip, onuň ýa­ny­na bar­ýar. Şeý­le­lik­de, gü­lüň toz­ga­la­ry ary­nyň aýak­la­ry­na ýa­pyş­ýar. Soň­ra beý­le­ki gül­le­re gon­ma­gy bi­len gül­ler toz­ga­lan­ýar we ne­ti­je­de to­hum­lan­ýar.
«Ak dur­na» gü­li. La­tyn­ça ady «Pectei­lis ra­dia­ta» bo­lan bu ösüm­lik te­bi­gy ýag­daý­da Hy­taý­da, Ýa­po­ni­ýa­da, Ko­re­ýa ýa­rym ada­syn­da we Rus­si­ýa­da bat­ga­lyk ýer­ler­de, kö­le­ge­li ýal­pak­lyk­lar­da duş gel­ýär. Ak reňk­li gül­le­riniň bardygy üçin oňa «ak dur­na» di­ýil­ýär. Ösüm­li­gi gül­dan­lar­da be­zeg ösüm­li­gi hök­mün­de hem ös­dü­rip bol­ýar. Ösüm­li­giň ak gül­le­ri ga­na­ty­ny açyp du­ran dur­na­ny ýa­dyňa sal­ýar.
«Im­pa­tiens psit­tacina». Gü­nor­ta-Gün­do­gar Azi­ýa­da – Taý­land­da, Bir­ma­da we Hin­dis­ta­nyň kä­bir ýer­le­rin­de ös­ýän bu ösüm­li­giň bo­ýy 50 san­ti­metr çe­me­si bol­ýar. Beý­le­ki «Im­pa­tiens» gör­nüş­le­ri ýa­ly, onuň bal­da­gy ga­lyň bol­ýar. Gü­li açyk gy­zyl we gy­zyl reňk­li bol­ýar. Gül­lä­nin­de eme­le gel­ýän şe­ki­li to­ty gu­şu­na meň­ze­ýär. Seý­rek duş gel­ýän bu ösüm­lik go­ra­lyp sak­lan­ýar.

Mergen Kulmyradow,
Türkmenistanyň Döwlet migrasiýa gullugynyň harby gullukçysy.