Adam­zat ir­ki dö­wür­ler­den bä­ri wag­ty öl­çe­me­giň dür­li usul­la­ryn­dan peý­da­la­nyp­dyr. Pa­syl­la­ryň ça­lyş­ma­gy bi­len bag­ly mag­lu­mat­la­ry bil­mek ekin ek­mek, ha­syl al­mak we mal­dar­çy­lyk üçin ze­rur bo­lup­dyr. Wag­tyň geç­me­gi bi­len wag­ty öl­çe­ýän has ta­kyk gu­ral­lardan we usul­lar­dan peý­da­la­ny­lyp­dyr. Hä­zir­ki ösen teh­no­lo­gi­ýa ga­ra­maz­dan, bu ugur­da­ky ösüş­ler en­te­gem gu­ta­ra­na meň­ze­me­ýär. Soň­ky bir ýa­rym asyr­dan bä­ri dün­ýä­dä­ki öl­çeg bir­lik­le­ri, şol san­da wag­ta de­giş­li öl­çeg bir­lik­le­ri hem Pa­riž­dä­ki Hal­ka­ra ag­ram­lar we öl­çeg­ler býu­ro­sy (BIPM) ta­ra­pyn­dan kes­git­le­nen ül­ňü­le­re gö­rä ha­sap­lan­ýar. Bu eda­ra wagt, uzyn­lyk, mas­sa, elekt­rik aky­my, tem­pe­ra­tu­ra, ýag­ty­ly­gyň dy­kyz­ly­gy we mad­da­nyň muk­da­ry ýa­ly je­mi ýe­di esa­sy öl­çeg bir­li­gi­ni ül­ňü­leş­dir­ýär. Bu bir­lik­ler teh­no­lo­gi­ýa we söw­da üçin hök­ma­ny ha­sap­lan­ýar. Alym­lar hem öz yl­my iş­le­rin­de he­mi­şe şol bir­lik­ler­den peý­da­lan­ýar­lar. 2018-nji ýyl­da mas­sa öl­çeg bir­li­gi bo­lan ki­log­ram, elekt­rik aky­my bo­lan am­per, ýy­ly­lyk bir­li­gi bo­lan kel­win we mad­da muk­da­ry bo­lan mo­luň kes­git­le­me­si üýt­ge­dil­di. Hä­zir­ki wagt­da mol­dan baş­ga äh­li öl­çeg bir­lik­le­ri ýe­ke-täk öl­çe­ge, ýag­ny wag­ta gö­rä saz­la­nan. My­sal üçin, met­riň kes­git­le­me­si şöh­lä­niň se­kun­dyň 299 mil­li­on 792 müň 458-den bir bö­le­gi ýa­ly wagt­da ge­çen ýo­ly diý­lip ha­sap­lan­ýar. Ki­log­ram hem bi­raz çyl­şy­rym­ly usul ar­ka­ly se­kun­da gö­rä saz­lan­ýar.
Bu eda­ra­nyň mas­la­hat­çy­lar ge­ňe­şi­niň baş­ly­gy, fi­zik No­el S. Di­mark hä­zir­ki bir­lik­le­riň äh­li­si­niň se­kun­da gö­rä saz­la­nan­dy­gy­ny bel­le­ýär. Onuň söz­le­ri­ne gö­rä, ba­za­ra ba­ryp, 1 ki­log­ram ýe­ral­ma al­mak­çy bo­la­ny­ňyz­da as­lyn­da bel­li bir muk­dar­da­ky se­kunt ýe­ral­ma so­ra­ýa­rys. Ýag­ny py­lan­ça ki­log­ram däl-de, py­lan­ça se­kunt ýe­ral­ma sa­tyn al­ýa­rys.
Em­ma ýa­rym asyr­dan gow­rak wagt­dan bä­ri, alym­lar il­kin­ji ge­zek se­kun­dyň kes­git­le­me­si­ni hem üýt­get­mek­çi bol­ýar­lar. Se­bä­bi tä­ze ne­sil sa­gat­lar in­di se­kun­dy has ta­kyk öl­çäp bil­ýär.

Täze öl­çeg­le­r taý­ýar edi­ler
Gel­jek aý bu eda­ra­nyň hü­när­men­le­ri tä­ze kes­git­le­me üçin göz öňünde tu­tul­ma­ly öl­çeg­le­ri taý­ýar eder­ler. Di­mark bu öl­çeg­le­riň 2026-njy ýy­la çen­li de­ňeş­di­ril­jek­di­gini, 2030-njy ýy­la çen­li tas­syk­la­nyl­jak­dy­gy­ny aýd­ýar. Fi­zik glo­bal de­re­je­de öl­çeg bir­lik­le­ri­niň se­kun­da gö­rä saz­la­nan­dy­gy se­bäp­li, bu kes­git­le­mä­niň örän üns­li ýe­ri­ne ýe­ti­ril­me­giniň ze­rur­dy­gy­ny bel­le­ýär. Ýag­ny kes­git­le­me üýt­gän­de, wag­tyň üýt­ge­män gal­ma­gy örän äh­mi­ýet­li­dir.
Wagt il­ki­baş­da Ýer togalagynyň bir gün­de öz oku­nyň da­şy­nyň aý­lan­ýan wag­ty­na gö­rä saz­lan­ýar­dy. 12-lik san ul­ga­my­ny ula­nan ga­dy­my Mü­sür ast­ro­nom­la­ry gi­je bi­len gün­di­ziň her bi­ri­ni 12-ä bö­lüp, gi­je-gün­di­zi 24 bö­le­ge (sa­gat) bö­lüp­dir­ler. Em­ma bu sa­gat­lar Ýe­riň Gü­nüň or­bi­ta­syn­da­ky ýe­ri­ne gö­rä bi­ri-bi­rin­den ta­pa­wut­ly bo­lup bil­ýär. Grek ast­ro­nom­la­ry bol­sa, iki müň ýyl ozal Aýyň he­re­ket­le­ri­ni ha­sap­lap bil­mek üçin sa­gat­la­ryň deň bol­ma­ly­dy­gy­nyň ze­rur­dy­gy­na göz ýe­ti­rip­dir­ler. Ne­ti­je­de, gi­je-gün­di­zi bir-bi­ri­ne deň bo­lan 24-e bö­lüp­dir­ler. Şol ast­ro­nom­lar sa­gat­la­ry ga­dy­my wa­wi­li­on usu­ly bo­lan 60-a böl­me­li di­ýen ne­ti­jä ge­lip­dir­ler. Soň­ra mi­nut­lar hem 60-a bö­lü­nip, se­kunt eme­le ge­lip­dir.
24 sa­ga­dyň, ýag­ny or­ta­ça bir gü­nüň 1440-dan bi­ri mi­nut, 86 müň 400-den bi­ri se­kunt hök­mün­de ka­bul edil­di. Bu kes­git­le­me 1967-nji ýy­la çen­li güý­jü­ni sak­la­dy.
Em­ma alym­lar bu kes­git­le­me­de kä­bir me­se­lä­niň bar­dy­gyny ýü­ze çykar­dylar. Ýe­riň aý­la­wy ýu­waş-ýu­waş­dan azal­ýar, şol se­bäp­li gün uza­ýar. El­bet­de bu ýag­daý se­kun­dyň hem uza­ma­gy­na ge­tir­ýär. Örän um­ma­syz üýt­ge­şik­lik­ler wag­tyň geç­me­gi bi­len ulal­ýar. Ýer 2 müň ýy­lyň do­wa­myn­da 3 sa­gat ýi­tir­di. Şol se­bäp­li se­kun­dyň kes­git­le­me­si­niň üýt­gew­siz bol­ma­dyk ast­ro­no­mik he­re­ket­le­re gö­rä saz­lan­ma­gy alym­la­ryň tä­ze kes­git­le­mäni tap­ma­gy­ny şert­len­dir­di. 1960-njy ýyl­la­ryň ahy­ryn­da örän gys­ga wag­tyň üýt­ge­me­gi­niň hem äh­mi­ýet­li ha­sap­lan­ýan ra­dio­tol­kun­la­ry­nyň ýaý­baň­lan­ma­gy wag­tyň has kes­git­li bol­ma­gy­ny ta­lap et­di. Şol se­bäp­li öl­çeg­le­ri kes­git­le­ýän hü­när­men­ler hiç ha­çan tiz­li­gi pe­sel­me­ýän ato­myň için­dä­ki bö­le­jik­le­riň he­re­ke­ti­ne esas­lan­ma­gy ma­kul bil­di­ler. Mu­nuň üçin otag tem­pe­ra­tu­ra­syn­da su­wuk hal­da sak­lan­ýan me­tal bo­lan se­ziý hi­mi­ki ele­men­tin­den peý­da­lan­ma­gy dog­ry ha­sap­la­ýar­lar. Alym­lar se­ziý atom­la­ry­ny wa­ku­um­ly ýer­de go­ýup, mik­ro­tol­kun ener­gi­ýa­sy­ny ber­ýär­ler. Bu usul ar­ka­ly haý­sy tol­kun uzyn­ly­gyn­da se­ziý atom­la­ry­nyň fo­ton (ujyp­syz ýag­ty­lyk, yşyk bö­le­ji­gi) çy­kar­ýan­dy­gy­ny anyk­la­ýar­lar we fo­ton­la­ry sa­na­ýar­lar.
Bu usu­la gö­rä, 1967-nji ýyl­da se­kun­dyň kes­git­le­me­si 9,192,631,770 aý­law­lyk ra­di­ýa­si­ýa­sy diý­lip kes­git­len­ýär.

Has takyk ölçeg gözlenýär
Em­ma bu kes­git­le­me hem do­ly ta­kyk ka­bul edil­män­soň, tä­ze kes­git­le­mä­niň üs­tün­de iş­läp baş­la­ýar­lar. Mu­nuň üçin op­ti­ki atom sa­gat­la­ry iş­le­nip taý­ýar­lan­ýar. Bu sa­gat­lar se­ziý sa­ga­dy­na meň­zeş usul ar­ka­ly iş­le­ýän­di­gi­ne ga­ra­maz­dan, mag­nit re­zo­nan­sy has çalt atom­lar bi­len iş­le­ýär.
Hä­zir­ki wagt­da köp san­ly op­ti­ki atom sa­ga­dy bar. Olar it­ter­biý, stron­siý, si­map we al­ýu­min ýa­ly atom sa­ga­tla­ry bo­lup, haý­sy­nyň ula­nyl­jak­dy­gy en­tek kes­git­len­me­di.
Ame­ri­kan mil­li stan­dart­lar we teh­no­lo­gi­ýa ins­ti­tu­ty­nyň (NIST) hü­när­me­ni Ýu­da Le­win op­ti­ki sa­gat­la­ryň en­tek ulan­ma­ga taý­ýar däl­di­gi­ni, bu sa­gat­lar örän ki­çi atom­la­ry öl­çe­ýän hem bol­sa, olar stol­dan hem ulu­rak bo­lup, iş­le­dil­me­gi hem aň­sat däl. Şeý­le-de bol­sa, bu sa­gat­lar­dan al­nan tol­kun se­ziý sa­gat­la­ryn­da­ky mik­ro­tol­kun ener­gi­ýa­syn­dan 100 müň es­se has çalt he­re­ket ed­ýär. Şol se­bäp­li has ta­kyk ha­sap­lan­ýar.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА