Di­ri­lik çeş­me­si

Suw – dirilik çeşmesi. Türkmen halky suw damjasyny altynyň dänesine deňeýär. Janly-jandaryň hiç biri uzak wagtlap suwsuz ýaşap bilmeýär. Tebigatda ýaşaýyş üçin döredilen baýlyklaryň köpüsiniň öwezini dolup bolýar. Meselem, tokaý baýlygyny täzeden agaç nahallaryny ekmek arkaly öwezini dolup bolar. Emma suwuň öwezini dolmak üçin millionlarça ýyl gerek bolmagy mümkin.

Dün­ýä tej­ri­be­si­niň gör­ke­zi­şi ýa­ly, adam­zat git­di­gi­çe kö­pel­mek bi­len. Se­bä­bi ýa­şa­ýyş-dur­muş şert­le­ri­niň go­wu­lan­ma­gy, te­bi­gy ha­dy­sa­la­ryň öňü­niň alyn­ma­gy adam pi­da­la­ry­nyň azal­ma­gy­na we de­mog­ra­fik ýag­da­ýyň çalt üýt­ge­me­gi­ne ge­tir­ýär. Bu bel­li bir de­re­je­de eko­lo­gi­ýa me­se­le­le­ri­niň art­ma­gy­na-da ge­tir­ýär. Adam­lar kö­pel­di­gi­çe, su­wuň sarp edi­li­şi hem, su­wa bo­lan ta­lap hem art­ýar.
Em­ma biz pi­kir edi­şi­miz ýa­ly, di­ňe içim­lik su­wy sarp et­me­ýä­ris. Bi­ziň iý­mit we aras­sa­çy­lyk üçin ula­nan su­wu­myz yn­sa­nyň umu­my sarp ed­ýän su­wu­nyň di­ňe ujyp­syz bö­le­gi­dir. Baş­ga­ça aý­dy­lan­da, bi­ziň sa­ça­gy­my­za taý­ýar iý­mit önü­mi bo­lup gel­ýän­çä önü­me sarp edilýän su­wuň di­ňe az muk­da­ry­dyr. Bu bol­sa oba ho­ja­ly­gy­nyň dün­ýä­de agyz su­wu­ny esa­sy sarp ed­ýän pu­dak­dy­gy­ny aň­lad­ýar. Eý­sem, oba ho­ja­ly­gyn­da suw nä­dip tyg­şyt­lan­ýar­ka?
Gö­räý­mä­ge kar­toş­ka ös­dür­mek­de hiç bir kyn­çy­lyk ýok ýa­ly, onuň süý­ji ta­gam­ly bo­lup, bol ha­syl ber­me­gi üçin yzy­gi­der­li su­war­mak ýe­ter­lik ýa­ly. Em­ma biz bir ki­log­ram kar­toş­ka­ny ös­dür­mek üçin or­ta­ça 500 litr su­wuň gid­ýän­di­gi ba­ra­da pi­kir edem­zok. Bir ki­log­ram şa­ly­ny ös­dür­mek üçin bol­sa mun­dan on es­se köp suw sarp edil­ýär.
Has giň ekin meýdanlarda suwuň ujyp­syz tyg­şyt­lan­ma­gy-da müňlerçe ton­na agyz su­wu­nyň za­ýa­lan­ma­gy­nyň öňü­ni alyp bi­ler. Ýö­ne mun­da dog­ry usul ula­nyl­ma­gy mö­hüm­dir, se­bä­bi eger suw ýet­mez­çi­lik et­se, ha­sy­lyň azal­ma­gy ýa-da gu­ra­ma­gy müm­kin. Diý­mek, eki­ni su­war­ma­gyň möç­be­ri we ýy­gy­ly­gy ba­ra­da anyk me­ýil­na­ma ge­rek bol­ýar.
Beý­le me­ýil­na­ma­ny düz­mek ýe­ňil däl. Se­bä­bi bu ýer­de ir­ri­ga­si­ýa­nyň äh­li ta­rap­la­ry­ny göz öňün­de tut­mak ge­rek. Me­se­lem, eger ýa­gyş ýag­mak müm­kin­çi­li­gi bar bol­sa şol gün ekini su­wa­rmaly däl. Gu­rak we çyg­ly se­bit­ler üçin aý­ry, her bir önüm üçin aý­ry düz­gün­le­ri iş­läp düz­meli. Se­bä­bi kar­toş­ka­nyň we şa­ly­nyň su­wa bo­lan ta­la­by­ny göz öňün­de tut­ma­ly. Ýö­ne bu-da en­tek hem­me­si däl. Su­wuň top­ra­ga çe­ki­liş tiz­li­gi, ösüm­li­giň kö­kü­niň gid­ýän çuň­lu­gy hem mö­hüm orun tut­ýar. Bu so­rag­la­ryň kö­pü­si­ni aw­to­ma­ti­za­si­ýa çöz­me­gi ba­şar­ýar. Hä­zir ösen döw­let­ler şeý­le «akyl­ly» teh­no­lo­gi­ýa­la­ry oý­lap tap­ýar­lar. Ol teh­no­lo­gi­ýa­lar me­te­os­tan­si­ýa­lar­dan öz­baş­dak mag­lu­mat al­mak we su­wy goý­ber­mek düz­gü­ni­ni öz­baş­dak kes­git­le­mek müm­kin­çi­li­gi­ne eýe­dir.
Adam is­län za­dy­ny ön­dür­mä­ge baş­la­maz­dan ozal pi­kir et­me­li. Ösüm­lik­le­riň käbi­ri gu­rak top­ra­kda ýetişýän bolsa, käsi çyg­ly top­ra­gy halaýar. El­bet­de, çyg­lylygy talap edýän ekini gu­rak ýer­de ek­jek bol­saň, onuň su­wy has ar­tyk ta­lap et­jek­di­gi ikuç­suz­dyr. Şo­nuň üçin gu­rak ýer­ler­de kösükli ekinleri, kä­di­ni, ga­wu­ny, gü­ne­ba­ka­ry we beý­le­ki ekin­le­ri ekmek has amat­ly bol­ýar.
Ýur­du­myz­da dün­ýä tej­ri­be­sin­de ula­nyl­ýan tä­ze usul­la­ry oba ho­ja­ly­gy­na or­naş­dyr­mak ba­ra­da uly iş­ler al­nyp ba­ryl­ýar. Su­wy, iş­çi güý­jü­ni, dö­kü­ni tyg­şyt­la­ma­gyň, ýe­riň şor­laş­ma­gy­nyň öňü­ni al­ma­gyň bir­nä­çe usul­y bar. Bu usul­la­ryň iň yg­ty­bar­ly­sy dam­ja­la­ýyn su­war­mak­dyr. Hä­zir­ki wagtda ýur­du­myz­da bu usul bi­len iş­le­ýän en­çe­me oba ho­ja­lyk kär­ha­na­sy bar. Bu usul su­wuň ösüm­li­giň kö­kü­ne gö­ni bar­ma­gy bi­len yr­ýa bol­ma­gy­nyň öňü­ni al­ýar. Il­kin­ji ge­zek 1950-nji ýyl­lar­da Eý­ra­nyň gu­rak se­bit­le­rin­de ula­nylyp baş­la­nan bu usulda suw we iý­mit­len­di­ri­ji se­riş­de­ler az muk­dar­dan ösüm­li­giň kö­kü­ne barýar. Bu usulda su­w 90-95 gö­te­ri­m tyg­şyt­lan­ýar. Su­wuň ösüm­li­giň kö­kün­den baş­ga ýe­re barmazlygy beý­le­ki haşal ot­la­ryň suw­dan gan­mak müm­kin­çi­li­gi­ni azaldyp, ne­ti­je­de otag otamak ze­rur­ly­gy­ny hem ara­dan aýyr­ýar.
Adamlar irki döwürlerden bäri ýagyndan peýdalanyp ekin ekipdirler, ýa­gyş su­wuny ýyg­nap, ze­rur wag­ty ulanypdyrlar. Hä­zir­ki wagt­da hem bu tej­ri­be öz ähmiýetini ýi­ti­re­nok. Ýa­gyş su­wu­ny ýyg­na­ma­gyň bir­nä­çe usu­ly bo­lup, adatça ýyg­nalan su­w ýe­ras­ty howdanlarda top­lan­ýar. O diýen gymmat bolmadyk bu usuly di­ňe ag­ro­se­na­gat kär­ha­na­la­ryn­da däl, eý­sem, hu­su­sy ho­ja­lyk­lar­da hem ulanyp bolar. Ila­ty 80 mil­li­on­dan geç­ýän Ger­ma­ni­ýa­da bu usu­l ge­çen asy­ryň or­ta­syn­dan bä­ri ulan­ylýar. Ösen döw­let­ler­de ha­pa­la­nan su­wy gaýtadan peýdalan­mak usu­ly hem köp ula­nyl­ýar.
Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­zyň yn­san sag­ly­gy­ny go­ra­mak, agyz suw za­wod­la­ry­ny gur­mak, oba ho­ja­ly­gy­ny ös­dür­mek bi­len bag­ly baş­lan­gyç­la­ry hä­zir­ki wagt­da Ar­ka­dag­ly Ser­da­ry­my­zyň döw­let iş­le­rin­de öz be­ýa­ny­ny tap­ýar. Ýur­du­myz­da tä­ze teh­no­lo­gi­ýa­lar or­naş­dy­ry­lan ýy­la­dyş­ha­na­lar oba ho­ja­lyk önüm­le­ri­niň bol­çu­ly­gy­ny hal­ky­my­za hö­dür­le­ýär. Şeý­le döw­re­bap kär­ha­na­lar di­ňe bir hal­ky­my­zy gök önüm bi­len üp­jün et­män, eý­sem, iş orun­la­ry­nyň dö­re­me­gi­ne-de şert dö­red­ýär.

Gül­ba­har Gur­ba­no­wa,
Türk­me­nis­ta­nyň Go­ran­mak mi­nistr­li­gi­niň Be­ýik Sa­par­my­rat Türk­men­ba­şy adyn­da­ky Har­by ins­ti­tu­ty­nyň Jem­gy­ýe­ti öw­re­niş ylym­la­ry ka­fed­ra­sy­nyň uly mu­gal­ly­my.