Sy­ýa­hat­çy

He­ka­ýa

Mah­mud Teý­mur, müsürli ýa­zy­jy

Mu­ham­met Na­ji beg Ab­dal­lah «Al-Az­har» okuw mek­de­bi­niň go­la­ýyn­da ýa­şa­ýar­dy. Uly mül­ke eýe bo­lan bu ada­myň gir­de­ji­le­ri ba­tyr­gaý ar­zuw­lar­dan-da has ýo­kar­da­dy. Na­ji be­giň aý­lyk gir­de­ji­si ýüzlerçe mü­sür fun­tu­na ba­ra­bar bo­lup, dur­muş­da zeý­re­ne­re bahanasy ýok­dy. Kyrk se­kiz ýaş­ly bu ada­myň saç-sak­ga­ly­na ýa­ňy ak gi­rip­di. Eg­ni ga­ra pen­jek­li, ba­şy gy­zyl tar­buş­ly be­giň di­ňe baş­lan­gyç bi­li­mi bo­lup, mek­de­bi gu­ta­ran­dy­gy ba­ra­da­ky şa­ha­dat­na­ma­sy hem ýok­dy. Na­ji beg bel­li bir ýa­şa ba­ran­soň, bi­lim al­man­dy­gy­na ga­ty gy­nan­dy, ýö­ne umyt­dan düş­män, bir zat­lar öw­ren­me­gi ýü­re­gi­ne düw­di. Ol ne­pa­ga­da­ky pro­fes­sor Şeýh Mab­ruk al-Hi­za­mi­den sa­pak al­ma­ly di­ýen ka­ra­ra ge­lip, ep-es­li tö­leg bi­len on­dan ylym-bi­lim öw­ren­di. Na­ji beg ylym-bi­li­me yh­las­ly ýa­pyş­sa-da, alan ga­la­sy bol­ma­dy. Ýö­ne bu ugur­da ed­ýän ta­gal­la­la­ry­ny bil­ýän dost­la­ry «alym» di­ýip ýüz­le­nen­le­rin­de, bu oňa ýa­ra­man hem du­ra­nok­dy.
Na­ji beg aý­ra­tyn-da ga­dy­my sy­ýa­hat­lar ba­ra­da­ky ki­tap­la­ry oka­ma­gy halaýardy. Ol mu­nuň üçin ýo­ka­ry okuw mek­de­bi­niň go­la­ýyn­da­ky okal­ga gat­na­ýar­dy. Bu okal­ga yl­my ugur­da şow­suz­ly­ga uç­ran öň­ki ta­ly­byň eýe­çi­li­gin­de­di. Na­ji beg bu ýer­de wag­ty­ny go­wy ge­çir­ýär­di. Kö­ne, çyg­ly jaý­da ýer­leş­ýän okal­ga­da­ky ke­se otur­gyç­la­ryň üs­tü­ne kö­ne ha­ly par­ça­la­ry ok­la­nan­dy. Okal­ga­da çe­per ki­tap­lar bi­len bir­lik­de, ta­lyp­la­ra ni­ýet­le­nen gol­lan­ma­lar hem bardy.
Na­ji beg ag­ras­lyk bi­len işik­den ät­läp, okal­ga­nyň eýe­si şeýh Sa­lam bi­len sag­lyk-aman­lyk so­ra­şan­dan soň, he­mi­şe­ki otur­ýan ýe­ri­ne ge­çip:
– Ha­ny, on­da ma­ňa bir çaş­ka ko­fe bi­len bir bul­gur so­wuk suw äber – diý­ýär­di.
Bu ge­zek hem okal­ga­nyň ho­ja­ýy­ny he­mi­şeki müş­de­ri­si­niň ha­ýy­şy­ny ýe­ri­ne ýe­tir­mä­ge gys­san­dy. Na­ji beg in­di bäş ýyl bä­ri is­len­dik ho­wa­da – tom­suň jok­ra­ma­ yssysyn­da-da, gy­şyň aň­zak sowu­gyn­da-da is­le­gi­ni üýt­get­me­ýär­di. Soň bol­sa ar­dyn­jy­rap, ikin­ji ha­ýy­şy­ny di­le ge­tir­ýär­di.
– Ki­tap­la­ry-da ge­tir­se­ne, şeýh Sa­lam!
Şeýh Sa­lam onuň öňün­de üç sa­ny ga­lyň ki­tap ge­ti­rip goý­dy: «Müň bir gi­je», «Ibn Ba­ttu­ta­nyň sy­ýa­ha­ty» hem-de «Hin­dis­ta­nyň tä­sin­lik­le­ri». Bu ki­tap­la­ry ürç edip oka­ýan Na­ji beg ko­fe­si­ni we su­wu­ny owurt­lap otu­ry­şy­na aram-aram:
– Tä­sin ýer­ler eken – di­ýip ses­len­ýär­di.
Köp wagt geç­män­kä Na­ji be­giň dos­ty kä­tip Bis­ta­wi­si hem işik­den ät­le­di. Ol Na­ji be­giň eg­ni­ne ka­kyp, sa­lam­laş­dy-da, uzyn otur­gy­jyň bir kün­jü­ne ge­çip, tä­ze çy­kan ga­zet­le­re güý­men­di.
Na­ji beg ki­tap­dan ýü­zü­ni gal­dy­ryp, ulu­dan dem al­dy-da:
– Käş­gä, bag­ty­ma Hindi um­ma­ny­nyň ada­la­ry­na, Hin­dis­ta­na, Eý­ra­na ba­ryp gör­mek ma­ňa-da mi­ýes­ser et­se – diýdi.
– Be-e, je­nap, sy­ýa­hat edäý­sem diý­ýä­ňiz­mi? – di­ýip, dos­ty ba­şy­ny gal­dyr­dy.
– Ha­wa, şeýh Bis­ta­wi­si, ýö­ne ejem se­bäp­li sak­lan­ma­ly bol­ýan-da. Ol in­di gar­ra­dy, ýa­raw­syz, bu ýag­daý­da ony taş­lap gi­dip bil­jek däl. Men ir­ki arap ja­han­keş­de­le­ri­niň ba­ryp gö­ren tä­sin ýurt­la­ry­na sy­ýa­hat et­mek­çi bol­ýan.
– Nä­hi­li go­wy pi­kir.
– Ol aýd­ýa­nyň dog­ry, ýö­ne men bu ýag­daý­da eje­mi go­ýup gi­dip bi­le­mok-da.
Şeý­dip, aý-gün­ler ge­çip git­di. Na­ji be­giň dur­mu­şyn­da şol bir­meň­zeş gün­ler do­wam ed­ýär­di. Ol wagt tap­sa şeýh Sa­la­myň okal­ga­sy­na gat­nap, ki­tap oka­ýar­dy, dos­ty bi­len on­dan-mun­dan gür­rüň ed­ýär­di. Gün­le­riň bir gü­ni Na­ji be­giň eje­si seg­sen se­kiz ýa­şy­nyň için­de ara­dan çyk­dy. In­di ol kän öý­den çyk­ma­ýar­dy, di­ňe kä­wagt eje­si­niň aram ta­pan ýe­ri­ne ba­ryp do­ga edip gaýd­ýar­dy. Em­ma birnäçe wagtdan soň, ada­ty dur­mu­şa gaý­dyp ge­lip, ýe­ne-de okal­ga gat­nap baş­la­dy.
Ol öň­ki ki­tap­la­ry­ny, ko­fe­dir su­wu­ny sar­gyt eden­soň, şol bir otur­ýan ýe­ri­ne ge­çip or­naş­dy. Şeýh Sa­lam oka­ýan eser­le­ri­ni onuň öňü­ne süý­şü­ren­soň, Na­ji beg ýe­ne-de Sind­bad de­ňiz­çi ba­ra­da­ky he­ka­ýa­tyň üs­tü­ne egil­di. Şol wagt dos­ty Bis­ta­wi­si hem ga­py­dan gir­di. Na­ji beg ki­tap­dan kel­le­si­ni gal­dyr­dy-da, bir zat ýa­dy­na dü­şen ýa­ly, ar­dyn­jy­rap ynam­ly äheň­de şeý­le diý­di:
– Dost­la­rym, men si­ze öz ge­len gu­tar­nyk­ly ka­ra­rym ba­ra­da aýt­mak­çy, biz ba­sym, bi­ri-bi­ri­miz­den uzak wagt­lap jy­da dü­şe­ris. Se­bä­bi men sy­ýa­ha­ta ug­ra­mak­çy.
Şeýh Sa­lam:
– Je­nap, siz sy­ýa­ha­ty­ňy­zy ga­ty çy­nyr­gat­mak­çy öýd­ýän? – di­ýip, gü­lüm­si­re­di.
Ola­ryň geň gal­ma­gy Na­ji be­giň te­kep­bir­li­gi­ni ha­s-da art­dyr­dy.
– Men, ha­ky­kat­dan hem, Hindi um­ma­ny­nyň ada­la­ry­na, Eý­ra­na we Hin­dis­ta­na sy­ýa­hat et­mek­çi.
– Je­nap, bu ge­len netijäňiz gutarnykly­my ýa-da ýö­ne bir ar­zuw­my? – di­ýip Bis­ta­wi­si ýyl­gyr­dy.
Ör-gök­den ge­len Na­ji beg ýe­rin­den laň­ňa gal­dy-da, tor­ba­sy­ny dö­rüş­di­rip, on­dan haý­sy­dyr bir res­mi­na­ma­ny çy­ka­ryp, sto­luň üs­tü­ne ok­la­dy:
– Ine, gar­daş­lar, ynan­ma­sa­ňyz. Eý­sem, bu da­şa­ry ýur­da git­mek üçin ni­ýet­le­nen pas­port däl­mi? Er­tir men pro­fes­sor Mab­ruk al-Hi­za­mi bi­len hoş­laş­mak­çy, bi­ri­gün bol­sa Sue­se ug­ra­ýa­ryn.
Şeýh Sa­lam ga­ty gy­nan­ýan äheňde:
– Su­es­de uzak wagt­lap eg­len­mek­çi­mi? – di­ýip, so­ra­dy.
– Ýok, bir hep­de tö­we­re­gi, öň­de bol­jak sy­ýa­ha­tym bi­len bag­la­ny­şyk­ly iş bi­len.
Kä­tip Bis­ta­wi­si ulu­dan dem al­dy-da:
– Gar­daş, bi­ze sen­den aý­ra düş­mek bir­ba­da ýe­ňil-ä düş­mez. Sa­ňa ga­ty öw­re­ni­şip­di­ris – diýdi.
Na­ji beg haý­bat bi­len dö­şü­ni gaý­şart­dy-da:
– Me­niň sy­ýa­ha­tym azyn­dan iki ýyl da­gy do­wam et­se ge­rek – di­ýip, mys-mys gül­di.
Er­te­si gün Na­ji beg pro­fes­sor Şeýh Mab­ruk al-Hi­za­mi bi­len hoş­laş­ma­ga git­di. Pro­fes­sor bi­len onuň ara­syn­da tä­sir­li gür­rüň­deş­lik bo­lup, ol Na­ji be­ge sy­ýa­ha­ty üçin ze­rur mas­la­hat­la­ry ber­di.
Dört gün­den soň Bis­ta­wi­si okal­ga ge­len­de, Na­ji be­giň he­mi­şe­ki ýa­ly öň­ki ýe­rin­de otu­ra­ny­ny gö­rüp, göz­le­ri­ne ynan­man, al­la­ni­çik­si bol­dy. Be­giň öňün­de bol­sa, he­mi­şe oka­ýan ki­tap­la­ry dur­dy. Aňk-taňk bo­lup, do­ňup ga­lan Bis­ta­wi­si:
– Gar­daş, men-ä siz eý­ýäm Su­es­de­si­ňiz öýt­düm – diýdi.
Na­ji beg oňa müý­nür­ge­män se­ret­di-de, my­la­ýym­lyk bi­len şeý­le diý­di:
– Dog­ru­sy, maş­ga­la ýag­da­ýym se­bäp­li sy­ýa­ha­ty iki hep­de yza süý­şür­me­li bol­dum. Ýe­ne-de iki hep­de­den iň­lis-gün­do­gar gä­mi kom­pa­ni­ýa­sy­na de­giş­li «Azi­ýa» gä­mi­si bi­len ýo­la düş­mek­çi.

***

«Azi­ýa» gä­mi­si 1920-nji ýy­lyň 14-nji ma­ýyn­da Su­es ka­na­ly ar­ka­ly Hin­dis­ta­na ta­rap ugur al­dy.
Üç aý geç­di… Şeýh Sa­la­myň okal­ga­syn­da Na­ji beg he­mi­şe bol­şy ýa­ly, öz ýe­rin­de otu­ryp, Sind­bad de­ňiz­çi ba­ra­da­ky he­ka­ýa­ty oka­ýar­dy. Ol wag­tal-wag­tal öz ýa­nyn­dan:
– Bä, tä­sin ýer­ler eken – di­ýip, ba­şy­ny ýaý­ka­ýar­dy.
Ýa­nyn­da otu­ran dos­ty Bis­ta­wi­si hem onuň aý­dan­la­ry­ny ma­kul­la­ýar­dy.
Bir­den Na­ji beg ba­şy­ny gal­dy­ryp:
– Käş­gä, men şol ýer­le­re ba­ryp gör­se­dim – diý­di.
– Aý-how, siz üç aý mundan ozal sy­ýa­ha­ta git­mek­çi­di­ňiz, ýö­ne ony özü­ňiz yza süý­şürip gelýäňiz ahy­ryn – di­ýip, Bis­ta­wi­si so­rag­ly na­za­ry­ny Na­ji be­ge dik­di.
Na­ji beg ulu­dan de­mi­ni alyp:
– Wah, owal başda ejem syr­kaw bol­dy, men ony go­ýup gi­dip bi­le­mok­dym. Hä­zir­ki wagt­da bol­sa…
Ol köp gür­läp ýa­dan ýa­ly dym­dy. Bi­raz wagt ge­çen­soň, ha­ma­la di­ýer­siň, uzak zäh­met­den sur­nu­gan ýa­ly sa­kaw­lap şeý­le diý­di:
– Şu ma­hal bol­sa, me­niň işim kän… Kä­ren­de tö­leg­le­ri­ni ýyg­na­ma­ly… Işim köp, örän işim köp. Mül­kü­me se­ret­me­sem, dar­gap bar­ýar-a…
Ol bi­raz dym­dy-da, sö­zü­niň üs­tü­ni ýe­tir­di:
– Ýö­ne men iru-giç sy­ýa­ha­ta gi­de­rin. Hindi um­ma­ny­nyň ada­la­ry­na, Eý­ra­na, Hin­dis­ta­na hök­man ba­ryp gö­re­rin. El­bet­de, özün­de um­ma­syz tä­sin syr­la­ry sak­la­ýan nä­bel­li ýer­le­ri öw­re­ne­rin, bu­la­ryň hem­me­si­ni ýa­kyn wagt­da ama­la aşy­ra­ryn…

Rus di­lin­den ter­ji­me eden Şa­dur­dy SA­DY­KOW,
Et­rek et­ra­by­nyň Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky 4-nji or­ta mek­de­bi­niň mu­gal­ly­my.