Haýwanat dünýäsiniň täsin wekilleriniň biri hasaplanylýan ýer syrtlany (latynça, Proteles cristatus) syrtlanlar maşgalasyna degişli bolan afrikan süýdemdirijisidir. Başga ylmy çeşmelerde bu üýtgeşik jandar “ýer möjegi” ady bilen hem tanalýar. Bu gowşak jandaryň daşky keşbi birneme alabeder bolup syrtlana-da, möjege-de çalym edýär. Ýöne ýer syrtlanynyň möjek we adaty syrtlan bilen umumy meňzeşligi ýok. Bu jandaryň “ýer syrtlany” ýa-da “ýer möjegi” ady onuň hinde we ýerdäki gaçybatalgalarda ýaşaýanlygyndan gelip çykýar.
Ýer syrtlanynyň adaty syrtlandan esasy tapawudy onuň bedeniniň 2 essä golaý kiçi bolmagydyr. Bu jandaryň bedeniniň uzynlygy 55-95 santimetr aralygynda, guýrugynyň uzynlygy bolsa 20-30 santimetr aralygynda bolýar. Uly osoblarynyň agramy 8-14 kilograma ýetýär. Adaty syrtlandan tapawutlykda bu jandaryň öň aýagynda 4 däl-de, 5 barmak bolýar.
Bu täsin jandaryň beden gurluşy örän näzik, skelet gurluşynda süňkleri inçe. Boýny uzynrak. Onuň kellesi orta ölçegli, uzynrak, tumşugy inçe we gara reňkli. Bedeniniň sarymtyl-çal reňkden çypar gyzyla çenli üýtgeýän açyk reňkli tüý örtügi dykyz ýerleşendir. Guýrugyndaky tüýleri mymyk. Guýrugynyň ujy gara. Tumşugynda tüý örtügi çal reňkli bolup, gysga we seýrek ýerleşendir. Bedeniniň ýokarky böleginde gara zolaklary bar.
Ýer syrtlanynyň yzky aýaklary 4 barmakly. Ýöreýşi edil barmaklarda ýöreýän ýaly näzikdir. Bu jandaryň gözleri we gulaklary uly bolýar. Gulaklarynyň ujy ýiti. Dili giň, dişleri bolsa gowşak ösendir.
Tebigatda seýrek ýaýran bu jandar Gündogar we Günorta Afrikada duş gelýär. Açyk gurak jülgelerde ýaşamagy halaýar. Seýrek halatda oba hojalyk meýdanlarynda-da duş gelýär. Çöl, dag we gurak tropiki sebitleri ýer syrtlanynyň ýaşamagy üçin amatsyz ýerlerdir. Köplenç ýekelikde, seýrek halatda kiçijik topar bolup ýaşaýar. Ýer syrtlany alagaraňkyda we gijesine işjeň bolýar. Ol adaty syrtlandan tapawutlykda maslyk bilen iýmitlenmeýär. Garynjalar we ownuk mör-möjekler, olaryň liçinkalary, ýumurtgalary bilen iýmitlenýär. Öri meýdanlara golaý ýerlerde ýaşaýan ýer syrtlanlary käwagt sürülerdäki ejiz owlak-guzulary hem awlaýarlar.
Ýer syrtlany ýüwrük jandar däl. Köpelişde göwrelilik döwri 90 güne çekýär. Bir gezekde 2-den 5-e çenli çagasy bolýar. Tebigy şertlerde bu üýtgeşik jandar 10-15 ýyl ýaşamaga ukyply. Häzirki wagtda bu görnüş tebigatda gaty seýrek duş gelýändigi sebäpli ylymda doly derejede öwrenilmedikdir.
Maral AHMEDOWA,
Türkmen oba hojalyk institutynyň öwreniji-mugallymy.
