Te­bi­ga­tyň baý­lyk­la­ry­ny re­je­li peý­da­lan­mak, ola­ryň seý­rek duş­ýan we ýe­riň ýü­zün­den ýi­tip bar­ýan gör­nüş­le­ri­niň ös­ýän meý­da­ny­ny gi­ňelt­mek, ge­ne­ti­ki fon­du­ny ýi­tir­män sak­la­mak hä­zir­ki dö­wür­de di­ňe bir hal­kyň ýa-da döw­le­tiň öňün­de dur­ýan we­zi­pe däl-de, eý­sem, hal­ka­ra we­zi­pä öw­rül­di.
Bu me­se­lä ýyl gel­di­gi­çe has köp üns be­ril­ýär. Yl­my-teh­ni­ki ösü­şiň ne­ti­je­sin­de ada­myň te­bi­ga­ta ed­ýän tä­si­ri has art­ýar. Şun­da adam­la­ryň oý­la­ny­şyk­syz ho­ja­lyk iş­le­ri, ula­gyň dür­li gör­nüş­le­ri­niň, yl­my taý­dan esas­lan­dy­ryl­ma­dyk dür­li tas­la­ma­la­ryň dur­mu­şa ge­çi­ril­me­gi­niň üs­ti bi­len ama­la aşy­ryl­ýar.
Te­bi­gat özü­ne se­re­sap­ly ga­ral­ma­gy­ny, onuň bi­len edil­ýän gat­na­şyk­la­ryň saý­ga­ryl­ma­gy­ny ta­lap ed­ýär. Daş­ky gur­şaw bi­len gat­na­şyk­da te­bi­ga­tyň şol aý­ryl­maz «ser­het­le­ri­niň» bo­zul­maz­ly­gy­ny ze­rur­ly­ga öwür­ýär. Te­bi­ga­ta jan­ly or­ga­nizm hök­mün­de ga­ra­mak ge­rek. Bu jo­gap­kär­çi­lik­li we­zi­pe öz ene top­ra­gy­nyň, gö­zel te­bi­ga­ty­nyň we onuň baý­lyk­la­ry­nyň ga­dy­ry­ny bil­ýän ulu­dan-ki­çä äh­li adam­la­ryň mu­kad­des bor­ju­na öw­rül­di. Te­bi­ga­ty we onuň gym­mat­ly baý­lyk­la­ry­ny aýap sak­la­ma­gy ba­şar­ýan nes­li ter­bi­ýe­le­mek ata-ene­le­riň, ça­ga­lar bag­la­ry­nyň ter­bi­ýe­çi­le­ri­niň, mek­dep mu­gal­lym­la­ry­nyň pa­ýy­na düş­ýär. Ada­myň öz ýa­şa­ýan te­bi­ga­ty­na ga­raý­şy we gat­na­şy­gy onuň gy­lyk-hä­si­ýe­ti­ni ke­ma­la ge­tir­ýär. Ada­myň gy­lyk-hä­si­ýe­ti bi­len te­bi­ga­ta gat­na­şy­gy­ny bi­ri-bi­rin­den aý­ryp bol­ma­ýar. Se­bä­bi bu ter­bi­ýe­le­riň bi­ri beý­le­ki­si­niň üs­tü­ni ýe­ti­rip dur­ýar. Her dür­li reňk­le­ri gör­mek, ses­le­ri eşit­mek ýaş­lyk­dan baş­lan­ýar, şol gö­rüp-eşi­den zat­la­ry hem ça­ga­nyň ömür­lik ýa­dyn­da gal­ýar. Şo­nuň üçin biz ça­ga he­niz sal­lan­çak­da­ka her dür­li owa­dan oýun­jak­la­ry gör­kez­mä­ge ça­lyş­ýa­rys, hüw­dü­le­ýä­ris.
Dür­li ösüm­lik­le­riň, haý­wan­la­ryň şe­ki­lin­den ýa­sa­lan oýun­jak­lar – guş, gur­ba­ga, tom­zak, gül, ça­ga ki­tap­la­ryn­da çe­ki­len her dür­li ösüm­lik­ler­dir haý­wan­la­ryň su­rat­la­ry, se­ýil bag­la­ryn­da duş­ýan her dür­li mör-mö­jek­ler, gül­ler, agaç­lar, suw­ly çeş­me­ler, agaç­la­ryň güýz­ki al­tyn ýap­rak­la­ry, gy­şyň ak­ja ga­ry – şu­la­ryň hem­me­si ça­ga­nyň te­bi­gat we onuň jan­ly dün­ýä­si bi­len ta­nyş­ly­gy­nyň il­kin­ji ädi­mi bol­ýar. Şol wagt­da te­bi­ga­ty öw­ren­me­giň we ony go­rap sak­la­ma­gyň il­kin­ji bas­gan­ça­gy baş­lan­ýar.
Ça­ga­ny ýaş­lyk­dan te­bi­gat baý­lyk­la­ry­na re­him­li edip ter­bi­ýe­le­mek üçin oňa söý­gi dö­ret­me­li. Şu mak­sat bi­len okuw­çy­la­ry şä­he­riň, oba­nyň se­ýil bag­la­ry­na, şä­he­riň tö­we­re­gin­dä­ki ba­ýyr­la­ra, çöl­le­re, dag­la­ra, te­bi­ga­tyň gö­zel ýer­le­ri­ne ge­ze­len­je çy­ka­ryp, ýy­lyň äh­li pas­lyn­da te­bi­ga­tyň gö­zel­li­gi­ne hö­wes dö­ret­me­li. Ba­ýyr­la­ry, des­ga­la­ry be­zäp otu­ran gy­zyl gü­lä­lek­le­riň, çi­gil­dem­le­riň, gök gül­li jüm­jü­me­le­riň, sa­ry gül­li ot­ja­gaz­la­ryň di­ňe bir gö­zel­li­gi bi­len däl, eý­sem, ýa­kym­ly ys­la­ry bi­len hem adam­la­ry özü­ne çek­ýän­di­gi­ni, äh­li ösüm­lik­le­riň adam üçin peý­da­ly­dy­gy­ny ola­ra gür­rüň ber­me­li. To­mus­da dag jül­ge­le­rin­de bit­ýän ir-iý­miş­le­ri gör­kez­me­li we bu ir-iý­miş­le­ri ola­ryň öz­le­ri­ne ýyg­nat­ma­ly. Ça­ga­nyň öz­baş­dak ta­pan ýe­ke­je kö­me­le­gi ýa-da bag­dan ýo­lup alan ir-iý­mi­şi ola­ry ter­bi­ýe­le­mek­de dil­den aý­dyl­ýan köp gür­rüň­ler­den peý­da­ly bol­ýar. Okuw­ça gül­le­ri su­wart­mak, ola­ryň ýap­rak­la­ryn­da­ky to­zan­la­ry sü­pürt­mek ýa­ly iş­le­ri müm­kin bol­du­gy­ça köp­räk tab­şyr­ma­ly. Bu­la­ryň hem­me­si ça­ga­nyň te­bi­gat bi­len gat­na­şy­gy­ny je­bis­leş­dir­mek­de, ösüm­lik­le­ri, haý­wan­la­ry söý­me­gin­de uly äh­mi­ýe­te eýe­dir.
Okuw­çy­la­ryň gy­zyk­ly ki­tap­la­ry köp oka­ma­gy olar­da te­bi­ga­ta söý­gi dö­ret­me­giň ýe­ne bir ze­rur ta­ra­py­dyr. Okuw­çy­lar ýag­şy­lyk we ýa­man­lyk di­ýen dü­şün­je­le­re örän duý­gur bol­ýar­lar. Oka­ýan ki­tap­la­ryn­da­ky oňat we ýa­ra­maz hä­si­ýet­li gah­ry­man­lar ça­ga­da düýp­li tä­sir gal­dyr­ýar. Şo­nuň üçin okuw­çy­la­ryň çe­per eser­le­ri yzy­gi­der­li oka­mak­la­ry­na gö­zeg­çi­lik edip, okan ki­tap­la­ry ha­kyn­da pi­kir alyş­ma­ly. Okuw­çy­lar bi­len haý­sy-da bol­sa bir ösüm­li­gi ös­dü­rip ýe­tiş­di­re­ni­miz­de şol işi öz­baş­dak ýe­ri­ne ýe­tir­me­gi ola­ryň özü­ne ynan­ma­ly. Şon­da okuw­çy­da zäh­me­te hem-de özü­niň şol eken ösüm­li­gi­ne söý­gi dö­re­ýär. Ça­ga öz ideg ed­ýän ösüm­li­gi­ne hiç wagt kast et­me­ýär.
Is­le sa­pak­da, is­le-de sa­pak­dan da­şa­ry ge­çi­ril­ýän iş­ler­de, ta­pa­wu­dy ýok, ça­ga­la­ra mek­dep­de te­bi­ga­ty go­ra­mak bo­ýun­ça be­ril­ýän ter­bi­ýe öý­de ata-ene­si­niň ber­ýän ter­bi­ýe­si bi­len saz­la­şyk­ly bol­ma­ly­dyr we bi­ri-bi­ri­niň üs­tü­ni dol­du­ryp dur­ma­ly­dyr. Ça­ga ýaş­lyk­dan te­bi­ga­tyň baý­lyk­la­ry­ny bil­se, onuň sa­hy­ly­gy­ny duý­sa, di­ňe şon­da onuň özi hem re­him­dar, öz ata-ene­si­ne, do­gan-ga­ryn­da­şy­na, dost-ýa­ry­na, Wa­ta­na mäh­rem adam bo­lup ýe­ti­şer.
Ata-ene, mu­gal­lym diý­len be­lent at­la­ryň ha­ty­ra­sy­na öz ene top­ra­gy­my­zy, onuň baý­lyk­la­ry­ny gö­zü­niň gö­re­ji ýa­ly aýap sak­la­ma­gy ba­şar­ýan, re­him­dar ne­sil­le­ri ös­dü­rip ýe­tiş­dir­mä­ge çal­şa­lyň! Goý, bi­ziň sa­hy te­bi­ga­ty­my­zyň eçil­ýän baý­lyk­la­ry öz ne­sil­le­ri­mi­ze abat gal­syn!

Azat GY­LY­JOW,
Türk­me­nis­ta­nyň Ylym­lar aka­de­mi­ýa­sy­nyň
Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky Dil, ede­bi­ýat we
mil­li gol­ýaz­ma­lar ins­ti­tu­ty­nyň uly yl­my iş­gä­ri.

 

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА