Go­puz türk­men hal­ky­nyň ir­ki or­ta asyr mil­li saz gu­ral­la­ry­nyň bir gör­nü­şi­dir. Bu saz guralynyň aşaky ta­ra­py üç­burç­luk şe­ki­lin­de bo­lan, pa­ral­lel uza­lyp gid­ýän ta­rap­la­ry öz içi­ne al­ýan, or­ta­syn­dan ujy ga­ňyr­çak­ly, ýa­sy­ja po­lat zo­la­jy­gyň kü­re­de gyz­dy­ry­lyp keb­şir­le­nil­ýän, de­mir­den, po­lat­dan edil­ýän di­li, çir­ti­lip ça­lyn­ýan, dem hem-de do­da­gyň kö­me­gi bi­len dür­li öwüş­gin­li owaz­la­ryň alyn­ýan saz gu­ra­ly­dyr. Go­puz­lar öl­çeg­le­ri, at­lan­dy­ry­ly­şy, göw­rü­mi, ýa­sa­ly­şy babatda ta­pa­wut­lan­ýar­lar. Go­pu­zyň mü­çe­si­ne, göw­rü­mi­ne gö­rä, be­lent­li-pes­li dür­li sesler alyn­ýar. Go­puz çep eliň bi­len iki di­şiň ara­syn­da ça­la­ja gy­sy­lyp sak­lan­ýar. Soň­ra sag eliň sü­ýem bar­ma­gy bi­len onuň dil­ja­ga­zy­na ka­kyl­ýar. Go­puz­dan agyz boş­lu­gy­nyň, do­da­gyň, di­liň kö­me­gi bi­len hem-de ho­wa so­rup çy­kar­ma­gyň ne­ti­je­sin­de do­wam­ly heň­ler alyn­ýar. Go­puz çal­nan­da ýe­ke ka­kuw, go­şa ka­kuw, çalt ka­kuw, saz­la­şyk­ly ka­kuw­ ar­ka­ly şi­rin mu­kam­lar dö­re­dil­ýär. Geç­miş­de go­puz­lar tag­ma­la­nyp­dyr we ola­ryň iň meş­hur gör­nüş­le­ri ga­myş go­puz, aý­ly go­puz, düw­me­li go­puz, ýü­rek­li go­puz, guş­ly go­puz, ge­lin­bar­mak go­pu­zy, şy­pa­ly go­puz di­ýen ýa­ly at­lar bi­len ýör­gün­li ula­ny­lyp­dyr. Go­puz­ çal­nan­da se­siň be­lent­li­gi ag­zyň açy­lyş-ýa­py­lyş giň­li­gi­ne, do­dak­la­ryň saz­la­şyk­ly he­re­ket­le­ri­ne bag­ly bo­lup, dodagy açyg­rak sak­la­saň, ses has du­ry we ýi­ti çyk­ýar, ýu­mub­rak sak­la­saň, ses go­ýa­lyp pes­saý­ja çy­kyp, ses­ler agyz, bo­kur­dak, gaň­şy­ra­wuk boş­lu­gyn­da aý­la­nyp, özü­ne çe­ki­ji, ja­dy­la­ýan heň­le­re öw­rül­ýär. De­mi­ňi güýç­len­dir­mek ýa-da ha­ýal­lat­mak ar­ka­ly yz­gi­der­li tä­sir­li owaz­la­ry alys­la­ra ýe­ti­rip dü­şü­niş­mek­de go­puz geç­miş­de äh­li hü­när se­net­le­ri­niň iň ar­zy­ly gör­nü­şi ha­sap­la­ny­p­dyr. Go­puz­da her kimiň öz us­sat­ly­gy­na, uky­by­na bag­ly­lyk­da, ýü­zug­ra 5-6 ses bi­len dür­li saz­la­ry alyp bol­ýar. Oba gyz-ge­lin­le­ri­niň go­pu­zyň ja­dy­laý­jy owa­zy as­tyn­da lä­le kak­ýan tä­sir­li par­ça­la­ryň was­py we pur­sat­la­ry dür­li ede­bi­ýat­lar­da köp duş gel­ýär. Go­pu­zyň ja­dy­laý­jy ritm­le­ri­niň du­ry, la­byz­ly, ýum­şak se­si, takt, sä­gin­me, temp, ton, no­ta owaz­la­ry açyk ýaý­la­da asu­da, du­ry ho­wa­da gün­dizine 1000 metre, gi­je­si­ne bol­sa 1500-3000 met­re çen­li uzak­lyga eşidil­ýär. Onuň heň­le­ri­niň öz­bo­luş­ly­ly­gy or­ta asyr­lar­da hü­jüm­le­riň syr­la­ry­ny uzak ara­lyk­dan öňün­den duý­mak­da, ker­wen­le­riň ar­gyş­dan gel­me­gi­ni buş­la­mak­da, toý, gö­reş des­sur­la­ry­nyň baş­lan­ma­gy­nyň, maş­ga­la­da ekiz, üçem per­zent­le­riň dün­ýä in­me­gi­nde, aw­çy­ly­gyň, yz­çy­ly­gyň şow­ly ädim­le­rinde, mer­gen­likde, mil­li oýun­la­ryň ýe­ňi­ji­le­ri bi­len bag­ly şat­lyk­ly ha­bar­la­ryň ýaý­ra­ma­gyn­da ulanylypdyr. Geç­miş­de go­pu­zyň la­byz­ly heň­le­ri guş­la­ryň sesi­ne, ýe­ňşi buş­la­ýan at­la­ryň aýak­la­ry­nyň dü­kür­di­si­ne, joş­gun­ly bag­şy­nyň hüw­wül­di­li öý­kün­me­le­ri­ne meň­ze­di­lip­dir. Halk dur­mu­şyn­da «Ak ma­ýa­nyň ýo­ly», «At toý­na­gy», «Gi­ýew-gi­ýew», «Gel­na­ly­jy ge­ti­ren», «Ma­ma­myň hüw­dü­si», «Ker­wen gel­ýär» ýa­ly go­puz saz­la­ry has-da meş­hur­dyr. Alym­lar «Uzuk­lar», «Nä­zik­ler», «Lä­le­ler», «Ýag­ma, bu­lut!», «So­na ge­lin» ýa­ly saz­la­ryň il­ki go­puz­da, soň­ra tüý­dük­de, soň bol­sa du­ta­ra ge­çi­ri­lip çal­nan­dy­gy bel­le­ýär­ler. Mil­li me­de­ni­ýe­ti­miz­de saz gu­ral­la­ry­nyň hal­ka­sy­nyň göw­her ga­şy ha­sap edil­ýän go­puz sö­zi «gop» we «uz» di­ýen ga­dy­my oguz sö­zün­den ge­lip çy­kyp, bu lek­sik aň­lat­manyň eti­mo­lo­gik taý­dan «be­lent owaz» diýmegi aň­lad­ýan­dy­gy ede­bi­ýat­lar­da bel­le­nil­ýär. Go­puz Azi­ýa halk­la­ry­nyň me­de­ni dur­mu­şy­na giň­den ýaý­ra­mak bi­len ola­ryň dür­li gör­nüş­ler­de at­lan­dy­ryl­ýan­dy­gy­ny gör­mek bol­ýar. Or­ta asyr aly­my Mah­myt Kaş­gar­ly­nyň «Di­wa­ny lu­ga­t et-türk» («Tür­ki dil­le­riň di­wa­ny») at­ly ki­ta­byn­da go­pu­zyň türk­men me­de­ni dur­mu­şyn­da­ky or­ny, ma­ny­sy we ula­ny­lyş ýer­le­ri ba­ra­da gi­ňiş­le­ýin mag­lu­mat­ be­ýan edil­ýär. Mil­li mu­zeý­le­ri­mi­ziň ha­zy­na­la­ryn­da go­pu­zyň 10-dan gow­rak gör­nüş­i­ni gör­mek bol­ýar. Us­sa­dyň söý­gi bil­di­ren, dur­muş­dan yl­ham alyp dö­re­den ede­bi sa­pak­la­ry­ny, ede­bi ösüş­le­riň ta­ry­hy­na go­şan be­ýik hyz­mat­la­ry­ny öw­ren­mek bi­ziň her bi­ri­mi­ziň bor­ju­myz­dyr.

Maý­sa Päl­wa­no­wa,
Türk­me­nis­ta­nyň In­že­ner-teh­ni­ki we ulag kom­mu­ni­ka­si­ýa­la­ry ins­ti­tu­ty­nyň ta­ly­by.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА