Sungatyň adamlary birleşdirip bilýän uly güýji bar. Diýmek, beýik sungaty dünýä beren ynsanlar hem şol güýje eýe bolmaly.
Bişkek şäheri… 2023-nji ýylyň dekabr aýy… Sahnadaky gaýnap-joşýan duýgular… Türkmen, gyrgyz, gazak, özbek, burýat, azerbaýjan dillerinde janlanýan keşpler… Mähirden, söýgüden, gahar-gazapdan, alasarmyk duýgulardan kalplary püre-pür gahrymanlaryň hemmesiniň dillerine doly düşünmesem-de, olaryň ýürek sesleri bilen edebiýat arkaly öz ene dilimde öňden tanyşdym. Dürli ykbally ömürleri çöşleýän sahnalardaky wakalary ýürek bilen yzarlap otyrdym. Her tomaşaçyny ýüpsüz sahna baglap goýan bu gahrymanlar dünýä belli ýazyjy Çingiz Aýtmatowyň eserleriniň şahsyýetleridi. Duýgulardan, pikirlerden püre-pür sahna eserleriniň ýigrimä golaýynyň hemmesi bu ussadyň galamyndan çykan eserlerden düzülendi. Ussat ýazyjynyň doglan gününiň 95 ýyllygy mynasybetli geçirilýän «Aýtmatow we teatr» atly 6-njy Halkara teatr festiwalyna Gyrgyzystan, Russiýa, Türkmenistan, Özbegistan, Azerbaýjan, Gazagystan döwletlerinden bu ýere gelen teatr toparlary Çingiz Aýtmatowyň eserleri esasynda goýlan sahna eserlerinde ussatlyk babatda özara bäsdeşlik edýän ýalydy. Biri beýlekiden düýpgöter tapawutly režissura, artistlik işleri, sahna bezegleri, esere kybap saýlanan sazlar. Dürli çemeleşmeler, dürli nukdaýnazarlar, täzeçillikler… Bularyň hemmesi teatryň şu günki tomaşaçynyň öňünde Aýtmatowyň eserleriniň syrly dünýäsini açmaga synanyşyklardy. Hemmesi hem gyzykly, täsirli, özboluşly… Eserleriň hemmesi diýen ýaly maňa juda yssydy, ýakyndy. Çingiz Aýtmatow diňe bir uly ýazyjy bolman, eýsem, onuň döredijiligi, adamzady öz taryhy hem ykbaly hakynda oýlanmaga mejbur edip, dürli milletleriň wekilidigine garamazdan, umumy gymmatlyklaryň hemmeler üçin şol bir ezizliklerdedigini mese-mälim ýüze çykarýar. Ene toprak, tebigat hem ynsan gatnaşyklary, ynsanyň ynsabynyň öňündäki borjy, perzent terbiýesi, yşk-söýgi… Bu temalar Çingiz Aýtmatowyň eserleriniň süňňüni düzýär. Olar bakylykdan, adamzadyň gymmatlyklaryndan söz açýar. Teatr dünýäsindäki Aýtmatowyň eserleri bolsa, has köpugurly. Onuň gahrymanlarynyň köpüsi geçmişiň agyr labyrynyň astynda galan hem bolsalar, ynsap, ýagty geljek üçin göreşmegi soňky demine çenli başaran ynsanlar…
Bize aýratyn täsir eden zat – Çingiz Aýtmatowyň eserlerindäki zenan keşpler. «Jemiledäki» gaýduwsyz Jemile, «Elwan ýaglykly Serwimdäki» mylaýym Asel, «Ene toprakdaky» pähimli Tolgonaý, «Asyra barabar gündäki» bagry girýan Naýman ene… Her eserinde diýen ýaly, sahna çykanyndan Güneş ýaly ýylylyk hem uly güýç paýlaýan zenan keşpleriň onlarçasy… Bularyň keşplerini synlap, ýazyjynyň zenan dünýäsini açmakdaky ussatlygyna haýran galýarsyň. Munça zenan näzikligini, söýgüsini, gahar-gazabyny, gaýgy-aladalaryny açyp bilen ýazyjynyň ynsan kalplarynyň hiç birine-de biparh bolmanlygyna ynanýarsyň. Aňymdaky bolýan seljermelere gaplanyp, sahnalary synlap oturşyma, adamlaryň begenji, gynanjy, söýgüsi, hasraty hakynda şunça täsirli eserleri adamzada goýup giden Çingiz Aýtmatowa, bu beýik ussadyny dünýä beren gyrgyz halkyna gitdigiçe hormatym artýardy. Içimdäki duýgular, bir golaýlyk ruhy ýakynlykdan habar berýän ýalydy. Birden, bir pikir gelip, aňyma ýyldyrym çaltlygynda ornaşdy: «Aslynda, Çingiz Aýtmatowyň özi türkmen halkyna, türkmen sungatyna biçak uly hormat goýupdy ahyry!» Gahryman Arkadagymyzyň paýhasyndan dörän «Parahatçylyk sazy, dostluk, doganlyk sazy» kitabynda ýerleşdirilen jümleler ýadyma düşdi:
«Elbetde, «Şükür bagşy» filminiň şeýle ussatlyk gazanmagynda genial türkmen kompozitory Nury Halmämmedowyň bitiren hyzmaty ägirt uludyr. Orta Aziýa Respublikalarynyň we Gazagystanyň kinofestiwalynda bu filmiň sazy üçin berlen ýörite baýragy gowşurylanda, Çingiz Aýtmatow Nurynyň sazyny «durmuşyň öz beren sazy» diýip atlandyrdy. Biziň ýaş kompozitorymyz bolsa, bu sözlere jogap hökmünde: «Bu sazy ýazmaga maňa halkymyň taryhy kömek berdi. Bu saz hakyky halk sazydyr. Şoňa görä-de, meniň ýerine ýetiren işime şeýle ýokary baha berilmegini türkmen sazynyň ykrar edilmegi diýip kabul edýärin» diýýär. Bu sözler türkmen halkynyň «Zer gadryny zergär biler» diýen pähiminiň ýene-de bir gezek aýdyň ýüze çykmasydyr».
Gahryman Arkadagymyzyň sungatsöýer kalbyndan çykan bu sözleri her bir adama ruhy kuwwat berýär, buýsandyrýar. Beýik ynsanlaryň hemmesiniň häsiýetleri meňzeş – adam hakyndaky alada, olaryň ýagşy işlerini dünýä ýaýmak. Bu babatda Çingiz Aýtmatowyň akyldar şahyrymyz Magtymguly Pyragynyň döredijiligine beren bahasy has-da guwandyryjy: «Magtymguly – bütindünýä poeziýasynyň genji-hazynasyna giren şahsyýet, goşgy bilen gürlän akyldar».
Hawa, «Zer gadryny zergär biler». Aslynda, Magtymguly Pyragynyň döredijiligi bilen içgin tanyş Çingiz Aýtmatow şahyryň 1989-njy ýylda rus şahyry hem terjimeçisi Arseniý Tarkowskiý tarapyndan rus diline terjime edilen goşgulary ýerleşdirilen kitabyna sözbaşy ýazypdy. Magtymgulyny çuňňur öwrenen ýazyjy akyldar şahyrymyz barada ajaýyp sözleri ýazmak bilen bütin türkmen halkyna uly sarpa goýýandygyny subut etdi: «Magtymgulynyň sözleriniň biziň günlerimize gelip ýetmeginde, türkmen halkynyň uly edermenligi bar». Öz akyldar şahyrynyň goşgularynyň köpüsini türkmenleriň ýatdan bilýändigini Çingiz Aýtmatow haýran galyjylyk bilen belläp geçýär: «Ykbalyň emri bilen, türkmen topragynda türkmen edebiýatynyň ägirdi orta çykyp, Merkezi Aziýada belentlige göterildi, onuň şöhlesi bolsa, bize – goňşy doganlyk halklara çaýyldy. Şu nukdaýnazardan, Türküstanda XVIII asyr – Magtymgulynyň şygryýetiniň asyrydyr».
Magtymguly Pyragynyň döredijiliginde esasy gahryman – ynsan. Ynsaplylyk, islendik ýagdaýda hem ynsanlyk mertebäňi saklamak, ahlak arassalygy… Pyragynyň döredijiligindäki bu gymmatlyklar özboluşlylygy bilen Çingiz Aýtmatowyň eserlerinde hem gabat gelýär. Magtymguly Pyragynyň goşgularyndaky çynlakaýlyk hemişe gözleglerde gezen ýazyjyny özüne kökerenligine ynanasyň gelýär. Çingiz Aýtmatowyň eserleri hem ýaşaýyş dogruçyllygy, gahrymanlarynyň sadalygy, wakalaryň durmuşylygy, käte ýowuzdygy, olarda durmuş hakykatynyň dabaralanýandygy, diliniň biçak çeperdigi bilen aýratyn tapawutlanýar. Bulardan başga-da, Çingiz Aýtmatow meşhur ýazyjylarymyz Berdi Kerbabaýew, Berdinazar Hudaýnazarow, Gara Seýitliýew bilen dostana gatnaşyk saklapdy. Ol bu galamdaşlarynyň öýünde ençeme gezek myhmançylykda bolupdy. Ol öz eserleri boýunça paýtagtymyzyň teatrlarynyň sahnasynda goýlan spektakllaryň käbiriniň tomaşaçysy hem bolupdy…
Hawa, şu duýgulara gaplanyp otyrkam, türkmen sungatynyň Çingiz Aýtmatowly ýene bir sahypasy hyýalymda janlandy. 100 ýyla golaýlap gelýän döwründe ösüşli ýollary başyndan geçiren türkmen teatrynyň ykbalynda tolgundyryjy bir waka bolupdy. Geçen asyryň altmyşynjy ýyllarynda Germaniýada geçen teatr festiwalynda türkmen halkynyň ussat rezissýory Oraz Hajymyradowyň sahnalaşdyran eseri baş baýraga – «Altyn nikap» atly halkara baýraga eýe bolupdy. Ol dünýä belli ýazyjy Çingiz Aýtmatowyň «Elwan ýaglykly Serwim» eseridi. Şol döwürde, awtoryň özi hem bu ussadyň döreden şol sahna eserine ýokary baha beripdi.
Hawa, sungatyň adamlary birleşdirýän güýji bar. Sungatyň söhbetinde adamlary diňe ynsanperwerlige çagyrýan çakylyk bar. Gahryman Arkadagymyzyň belleýşi ýaly, «Sungatlar söhbetleşýärkä, toplaryň sesi çykmaýar!».
Gülälek AKMYRADOWA,
Türkmenistanyň Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy adyndaky Baş akademiki drama teatrynyň
režissýory, Türkmenistanyň
halk artisti.
